Prostranstvo velike plaže nadahne govornika. Bez brda ili planine da vrati eho, a realno i bez neistomišljenika u publici, olako sam se prepustio pojmu klase kao suštini svake političke borbe. I ništa tu nema sporno, klasa je klasa, ali mora biti elaborirana i mišljena iznova, prevashodno u samoći kelije, tamo gdje dah slanog vazduha ne ohrabruje riječ i misao. 

Dakle, dok sam govorio o klasi na skupu protiv privatizacije Velike plaže, pitao sam se što je to klasa. Da bi se danas govorilo o klasi, trebalo bi prvo reći kakav je novi kapitalizam u kojem se potčinjena klasa javlja kao simptom. 

Ono što vrapci znaju, ali i sve ptice gnjezdarice južno od Ulcinja, jeste da savremeni kapital profitira na kognitivnom kapitalu čovječanstva. Istina je da su Afrika, Amazon ili Balkan napadnuti kao resursi prostora i da se borba za zemlju ne bliži kraju, ali isto tako, ako proučimo na šta ta borba liči, vidjećemo da joj se pravila klešu u metasvijetu novih oblika komunikacija kojima se upravlja i ispravlja svijest o prostoru. Da uprostim, kako bih sam razumio, a onda i čitalac – današnji je kapital usmjeren na tvoju pažnju, podatke, bihevioralne tokove, algoritamsku prediktivnost, kako bi upravljao tvojim željama i mogućnostima. On preparira umove na način da sudjeluju u renderskim halucinacijama, on vaspitava pokoljenja da bez borbe prihvate i prodaju ono za šta se u prošlosti prolivala krv. 

U tom metaversnom, sasvim androidnom sistemu prenosa informacija, kontakt je zamijenio vezu a interfejs emotivnu razmjenu, pa se javio novi otupjeli sapiens spreman da trpi beskonačno polje mogućnosti kao obećani raj. U tom nesolidnom stanju stalnih očekivanja, dometanja, fluidnih konteksta nad kojima caruje stara podvala obilja, izgubila se još starija svijest o potrebama. Tako je obilje informacija potisnulo potrebu za mirno provedenim popodnem. Zatim je obilje zdravstvenih parametara poništilo potrebu prirodnog starenja. Mitologizovano obilje finansija na koncu, zamijenulo je potrebu za osnovnim ljudskim emotivnim zabranima unutar kojih se kao ličnost razvijamo postepeno i bez šokova.

U prošlosti, da se vratim pitanju klase, radnicima je bio presječen put dostojanstvenog života opresijom koja se svodila na fizičko izrabljivanje. Fabrike su bile mjesta revolucionarne pobune i stvaranja klasne svijesti koja je nastala pod pritiskom strogih i nasilnih komandi. Djeca u Srbiji na primjer, prije samo stotinjak godina radila su u rudniku za tuce jaja, ili kilogram hljeba. Radnička svijest klesana je kroz ropstvo carskih sužanja i mužika, temeljila se na nepreglednoj prostorno izmještenoj sirotinji koja je skapavala po pregrađima Moskve. To su one mase kojima je u susret otišao grof Tolstoj gonjen maničnim napadom grižnje savjesti, da bi među njima shvatio kako ih svojom napojnicom zapravo kvari i ponižava, tj. da je emancipacija dublja i kompleksnija od njegovih nekoliko rubalja, što po pravilu pripadnu najvećim kurvinim sinovima u piramidi geta. 

Potlačeno radništvo i sirotinju nije mudro idealizovati, već ih možda treba shvatiti kao socijalnu skupinu koja je u određenom trenutku preuzela svoju istorijsku ulogu. To jeste  bukvarski površan pogled, ali u njemu se može nagovjestiti klasa kao homogen, radnički kolektivitet, i politički konstrukt koji je posjedovao izvjesne veze sa realnim stanjem na terenu revolucije. 

Ali ko je potčinjena klasa danas? pitao je jedan od drugova na Velikoj plaži. Ako iznajmim ovaj bar, preko bankarskog kredita, zar ne radim za banku koja me iskorišćava? Zar nisam i sam upao u stupicu, iako u očima domicilnog življa ličim na čovjeka od biznisa i novu buržoaziju koja gazi sve pred sobom.

Zaista su imovinske sheme i odnosi moći postali komplikovani do mjere da se čovjek može ražaliti i nad piranom. U eri finansijskog i digitalnog kapitalizma mapa potčinjavanja maendrira i donosi cijeli jedan zamršeni sistem hijerarhija koje ne odgovaraju onim ilustracijama iz XIX vijeka gdje debela svinja u polucilindru pritiska bosonogo siroče. 

Pa ko je onda potčinjena klasa danas? Ako kažemo da su to zemlje “trećeg svijeta”, lako ćemo uvidjeti rasnu dimenziju potlačenosti, koja nam u potrazi za čistom definicijom može zasmetati. Možda je za početak važno odustati od te normativne žudnje za definicijom i prihvatiti da je sami pojam klase složen i usaglašen sa novim vremenom stalnog izjašnjavanja. U tom smislu klasa potčinjenih bila bi ona koja je van znanja, ili je udaljena od svijesti koja joj pomaže da shvati da je potčinjena. Otud bi viša klasa mogla biti definisana kroz informacijski luksuz koji sebi mogu dozvoliti bogati, da se sklone i izađu iz meljućeg stroja pod kojim je nemoguće misliti. Možda su niža klasa i dalje periferno izolovani pojedinci, ali sad su neki od njih u udobnim foteljama poput ove u kojoj sjedim dok pišem ovaj tekst gonjen diktatom algoritma. 

Potčinjena klasa zapravo se može djelimično definisati kroz stepen izloženosti informatičkoj torturi, kao klasa koja je zaronjena u info-klupko izgubila moć da vidi i spozna signale socijalne borbe. Student na prestižnom američkom univerzitetu koji će otplaćivati svoj kredit, i gurati svoje tijelo do granica izdržljivosti, možda je klasno potlačen u odnosu na seljaka iz okoline Nikšića koji od surutke zaradi da prehrani porodicu i pomogne mjesnom fudbalskom klubu. Definicija potrebe i obilja se mijenja, a klasno pitanje nije samo pitanje gladi, nego i pitanje mentalne komande, psihičkog pritiska koji savremeni čovjek trpi. 

Proleteri svih zemalja se ne ujedinjuju upravo zato što ne shvataju svoju istorijsku funkciju ro-bota, koja im je data kroz prakse odricanja, sadizma, i nadzora kojima su izloženi.

Smije li se onda reći da potčinjena klasa novog doba zasijeca stare granice između sirotinje i bogatstva, i čini jednu novu kompleksnu situaciju koja se drži pod kontrolom korporacija. Potčinjeni čovjek današnjice je i digitalni čovjek, toliko odrođen i pritisnut tehnokratskim metodama prevlasti da ne može osjetiti klasno jedinstvo sa gladnom djecom trećeg svijeta. Otupjela, bezdušna masa kao krajnji proizvod tehnofeudalnog svijeta, zapravo je klasa ispod ljudskog minimuma, transhumani ostatak, ono u šta nas žele pretvoriti i kad jedemo i dok gladujemo. Zato ujedinjenje klase potlačenih možda može, kad je divan suton na plaži, da se zamisli i šire od ekonomskog modela koji je prethodio svemu, ali koji više nema jasne granice i traži nova premoštavanja. 

Ujedinjenje robova trećeg svijeta i robova moderne tehnološke tvrđave, kroz različite patnje stvara novu klasu koja se mora prepoznati, komunicirati, i u svojim ropskim praksama naći inspiraciju za zajedničku borbu. Jezik kojim se bude govorilo o tom iskustvu biće jezik pobune. Svakim slovom taj se novi jezik traži kroz otvorenost za čovjeka i njegovo iskustvo kao centralni cilj revolucionarne borbe. 


Potčinjena klasa zapravo se može djelimično definisati kroz stepen izloženosti informatičkoj torturi

ekonomija pažnje

Ko je danas potčinjena klasa?

Da je ovogodišnja dodjela Oskara, kojim slučajem, održana krajem aprila umjesto tradicionalno početkom godine, nema te sile koja bi mogla učiniti da najpoželjnija statueta ne sleti u ruke režisera Edvarda Bergera, autora filma “Konklava”.  U današnje vrijeme, u kojem se ciklus aktuelnosti jedne vijesti mjeri minutima, a ne satima ili kamo li danima, ipak jedna vijest – ona o smrti pontifeksa katoličanstva, odolijeva globalnom deficitu pažnje. 

Kako to nalažu protokol i tradicija, koja je u sistemima kao što je organizovana religija često sama sebi cilj, jer iz svog ritualizma crpi moć, u srijedu 7. maja počinje zasijedanje konklave – okupljanje kardinala u Sikstinskoj kapeli, gdje će vijećati i glasati koliko god puta bude potrebno, dok jednoglasno ne izaberu novog vođu najveće denominacije jedne monoteističke religije na svijetu. Pomenuti film “Konklava” djelimično demistifikuje ovaj proces (uz neizbježne primjese drame i simplifikacije imanentne Holivudu), u kojem se cum clave – pod ključem bira novi papa. 

Svaki kardinal mlađi od 80 godina može birati papu ili biti izabran. U ovoj konklavi učestvuje najveći broj papa elektora u istoriji – njih 133. I ova brojka nam već pruža mali uvid u to koliko drugačiji je Papa Franjo bio od svojih prethodnika. Naime, neki kardinali su već izašli u javnost sa komentarima da očekuju da će konklava trajati duže – iz prostog razloga što je papa u prethodnih 12 godina imenovao veliki broj kardinala, vodeći računa o ravnomjernijoj zastupljenosti teritorija, te stoga po prvi put u koledžu kardinala učetvuju kardinali iz zemalja kao što su Bruneji, Mijanmar, i mnoge druge u kojima ranije nije bilo kardinala. Prvi papa neevropskog porijekla u modernom dobu i na ovaj način je pokušao da pošalje poruku jednakosti svijetu.

Nije novost da se pokreti, koji počnu zasnovani na plemenitim idejama milosrđa, jednakosti i univerzalne ljubavi, vremenom postanu svoja suprotnost. Naprotiv, istorija je pokazala da je to skoro pa pravilo sa svim uspješnim ideologijama (ako pod uspješnom ideologijom smatramo onu koja je uspjela da se proširi i ukorijeni). 

U romanu “Braća Karamazovi” postoji jedon poglavlje “Veliki inkvizitor”. Iako napisana kao grozničava alegorija Ivana Karamazova, ova epizoda se može čitati samostalno, i kao takva je i analizirana u prošlosti od strane mnogih mislilaca. Naime, priča govori o Isusu Hristu, koji odlučuje da dođe u Španiju, u Sevilju – gdje je gorela neprikosnovena moć inkvizicije, začuđen brutalnim progonom nevjernika koje je takvima proglasila inkvizicija, i u njegovo ime organizovala lomače na kojima su oni u mukama izgarali. Veliki inkvizitor u svom monologu Isusu spočitava što je ljudima dao slobodu, i što je trebao da iskoristi čuda koja je učinio za života da im tu slobodu oduzme, jer ljudima treba hleb i autoritet, a ne nekakva sloboda volje. Inkvizicija je sada tu, da sprovodi njegovu riječ bolje nego što je on sam, i, kao što Veliki inkvizitor kaže “Što si ti došao sad tu da nam smetaš?”  I na kraju, Veliki inkvizitor, koji sprovodi vjeru čija se cijela dogma temelji na očekivanju Drugog dolaska Spasitelja – Isusu kaže “Idi, i ne vraćaj se više.”

**

Od dana kada je izabran, gdje je sa balkona Bazilike u Vatikanu entuzijastično pozdravio okupljene vjernike, pap Franjo je u javnosti djelovao i, kako sada već znamo, živio skromno, skrušeno, ponizno, u skladu sa prvobitnom hrišćanskom idejom i svojim jezuitskim učenjem. Njegovi progresivni stavovi prema homoseksualacima, ateistima i siromašnima donijeli su novi reformski duh organizaciji koja svoju vjekovnu tradiciju zasniva na teško prilagodljivoj dogmi, strogoj hijerarhiji i nepokolebljivom konzervativizmu. U posljednjim danima svog života, papa Franjo je pozivao na mir, ističući neophodnost hitnog prekida vatre u Gazi. 

Dokaz da živimo u čudnim vremenima je možda i taj paradoks – da u dobu jačanja desničarskih ideologija, progresivni vjetrovi dolaze iz Vatikana – koji je globalni (ili makar zapadno civilazijski, ako bi se pozvali na Hantingtonovu podjelu) stožer konzervativizma. To je, takođe, dokaz da vremenom načeti sistemi svoj spas mogu naći u transformaciji. Ali, da li je transformacija moguća za organizaciju čija je postojanost i nepromjenljivost u njenoj samoj srži? Iako crkveno učenje gubi na značaju i primjeni u svakodnevnim životima vjernika, uticaj crkve se ne može poreći za sve hrišćanske denominacije, a istorija dokazuje da društvo u trusnim vremenima spas i utjehu pojačano traži u iracionalnom. 

Uz neizostavnu prisutnost u medijima, izbor novog pape će, snažnije nego inače, ukazati na pravac u kojem će se crkva kretati, i da li će nastaviti u iskoraku prema najpotlačenijima, ili će se vratiti u svoje raskošne odaje da pripovijeda riječ božiju na način koji je začudio i samog Hrista, i primorao ga da se spusti u Sevilju. 


Nije novost da se pokreti, koji počnu zasnovani na plemenitim idejama milosrđa, jednakosti i univerzalne ljubavi, vremenom postanu svoja suprotnost.

konklava

Kuda će krenuti crkva?

Zapita li se iko nad grobom četnika, kako je moguće da je tolika sila pravde stavljena ad acta skoro pola vijeka; kako su se četnici i njihovi nasljednici šutke probijali kroz sve faze samoupravljanja, jeli, pili, tucali se u radničkim odmaralištima, vršili inspekcijske poslove i novoj himni podučavali djecu? 

Kako je moguće da makar jednom od tih heroja nije na um palo da nešto pokvari, makar dvije rerne u čačanskoj fabrici, ako ne već nešto ozbiljnije. Kud su se đele one silne diverzije i operacije, kamo srčanost, gerila i gusle, operacije Halyard? Kako je sve to uslišeno u socijalizmu, tokom prve, druge, desete petoljetke; kako su navijali za FK Partizan i Crvenu zvezdu, vodili unuke u Šumarice, poštovali ustave i preambule, ako se već radilo o pokretu mudonja spremnih da poginu za kralja dok si rekao posna plazma.

Prosto čovjeku bude nejasna ta velika crna, da ne kažemo crvena rupa u kojoj su se školovali, bivali uzorni domaćini i platežni penzioneri. Kako su uspjeli da izdrže pritisak tog demonskog mira, kako nije davno buknulo kao što sad buči po selima, dok se dižu spomenici i čitaju liturgije četničkoj vojsci. 

Hoću da kažem, ne uklapaju se novi nadahnuti nekrolozi četnicima sa faktom da su kao pizde prisezali punih pola stoljeća najvećem antihristu Jožeku Brozu.

Jasno vidimo sve te vajne junake bojišta u poniznoj pozi civila koja im je nametnuta crvenim pasošem i petokrakom. Da, svakog jutra su je morali gledati da ih opomene na duplo izdajstvo. Jer, prvo su ratovali na platnom spisku okupatora, što je pravno definisano kao veleizdaja, i presuđeno, i usaglašeno sa međunarodnom sudskom praksom za ratne zločine, te legitimisano kroz unisonu podršku jugoslovenskoj državi pobjednici rata; a onda su izdali rođeno izdajstvo, priklonili se mrskom pobjedniku, povijajući kičmu pod novom silom.

Da ponovim pitanje: zar se jedan hrabri bradonja nije mogao raznijeti kod Vinče 1965. ili dići glas dogodine, samospaliti se iz inata, robijati, ako treba? Zašto su uglavnom komunisti najebali? Đe je Goli otok bio za četnika, odnosno, bolje reći, đe su četnici bili za Goli otok, kako je moguće da im se tako lako primio crveni ruž transvestije koju su junački trpjeli. Kako se nijedan ne sjeti da pod bradom školuje goluba i pošalje ga put Amerike i Engleske sa kratkom porukom: Ima nas, stop, čekamo savezničke snage, stop, sprem’te se, stop.

Ništa od toga, preletači su mirno hranili golubove, partijski lojalni, pitomci novog poretka u kojem su stvarali naslage sala i imetka. Eh, da su se mogli vozdići poginuli za kralja i otadžbinu, pa da zateknu rođenu pješadiju kako smrdi u lažnoj zakletvi i poštuje Lenjinov stijeg, možda bi njihovo gađenje bilo sastojak koji bi pomogao da Jugoslavija na kraju preživi. Ali nije se desilo, Jugoslavija je propala, a četnici nasljednici bez rizika krenuli u nova klanja, ukrstili kame sa inim kvislinškim strujama, iskoristili istorijsko odsustvo partizana i obnovili svoj ofucani mit. Rimejk devedesetih je poslužio da se modernizuju i saberu oko nove krvi, pa ih danas vidimo po sijelima, na parastosima, kako govore o slavi i junaštvu.

Ali opet, sve to izgleda bizarno, naročito kad vidiš sastav, kad čuješ sitno parohijalno zapijevanje, tričavi rezon kome se klanjaju. Bude čovjeku jasno kako su pet decenija ćutanjem gradili najveći spomenik feli prevrtljivih jajara. Prosto tu nema istine, niti slobodne misli, riječ je o jadnoj šovinističkoj fantazmi, predstavi, nacionalnom stroju plaćenika, opsesivnih slugu i bojovnika za tuđe.

U riječima vladike SPC Metodija, npr., na nekoj četničkoj fešti u Banjanima kod Nikšića, osjetiš tupavu mržnju prema zapadu, koja zapravo znači mržnju prema komunikaciji, što je prvi i osnovni simptom patologije straha. Zato su četnici izgubili rat i zato su se pokoreni lako pronašli u tuđem. Riječ je o mentalnom naboju patrijarhata koji je toliko lažan da se može izdržati samo po cijenu gubitka živaca i životne radosti. Ideja fašizma isti naboj konzervira u strašnim formatima širom planete, a kod nas, eto, u kostimima kleronacionalista, pomalo komičnim i nesporno tužnim.

Iz knjige ["Zbogom Novine"](https://platformaknjiga.me/en/brano-mandi%C4%87-zbogom-novine), Žuta Kornjača, 2025


Ne uklapaju se novi nadahnuti nekrolozi četnicima sa faktom da su kao pizde prisezali punih pola stoljeća najvećem antihristu Jožeku Brozu

revizija

Osveštanje šubare

Teško da bi se mogao odabrati bolji trenutak za podsećanje na jedinstvenu knjigu autobiografskih zapisa Mitre Mitrović (1912-2001), jedne od najistaknutijih jugoslovenskih revolucionarki i komunistkinja, kao i jedne od osnivačica AFŽ-a, urednice lista „Žena danas“, prve ministarke prosvete u Srbiji, ali i prevoditeljke i književnice koja je, iako je svoj stvaralački impuls podredila revoluciji, ipak iza sebe ostavila važna dela, kao što su izvanredni refleksivno-dokumentarni memoari *Ratno putovanje* (1953), biografija Veselina Masleše (1957) ili *Položaj žene u savremenom svetu* (1960). 

Iako nezavršeni, pisani nakon što je, budući da je stala uz tzv. „reformističko krilo“ na čelu sa Milovanom Đilasom, isključena iz CK i SKJ, deset godina nakon preranog penzionisanja, u godinama izolovanosti i odbačenosti, ovi zapisi ni retrospektivno, uprkos naknadnoj distanci, ne zanemaruju načela istinitosti, pokušavajući da proniknu u samu srž pitanja borbe protiv potlačenosti, smisla žrtvovanja lične zarad opšte slobode, kao i shvatanja ljubavi, ideala i ideologije. Njena potpuna posvećenost studentskom pokretu i Komunističkoj partiji čine da pišući o sebi, bez trunke sentimentalnosti, sve vreme govori o drugovima i saborcima, o zavereništvu u zajedničkoj borbi, čime je knjiga i svojevrsna intelektualna biografija generacije kojoj je pripadala. 

Jedna od osnovnih demarkacionih linija u odnosu na koju se pobunjeni studenti tridesetih godina prošlog veka, u vreme krize liberalne Evrope, diktature u Kraljevini Jugoslaviji i nadiranja fašizma, u hrabrom pokušaju menjanja političkih i društvenih odnosa, određuju jeste – malograđanština. Otpor prema njoj odnosio se na „ono nisko, glupo, prostačko, ograničeno, podmuklo, intrigantsko, sitno-karijerističko, ćiftinsko što je u svom malom životu videlo kraj i početak sveta, dok nije kasnije dobilo svoje teorijsko marksističko objašnjenje o međusloju koji se uvek koleba i gleda svoje male interese.“

Prezir prema malograđanštini, prema zvanjima i karijerizmu, značio je otpor prema konvencijama sveta koji se raspadao, nezadovoljstvo postojećim odnosima u društvu, „oštar refleks prema nečemu što je lažno“, ali i odlučno izlaženje na kraj sa vlastitom malodušnošću i pesimizmom. Lažni moral zameniće novi, partizanski moral, imaginiranje novog društva i novog čoveka, a trenutak zabrane okupljanja „više od tri lica zajedno na ulici“ za ovu generaciju doslovno će značiti potvrđivanje, svakodnevno i u praksi, činjenice da je držanje skupa zarad borbe i izgradnje novog sveta smisao života samog.

Tridesete su bile doba opredeljivanja, aktivnog političkog života, ali i doba puno lišavanja i brzog sazrevanja. Jedinstveni studentski pokret koji je začet na Beogradskom, ali se ubrzo proširio na Zagrebački i Ljubljanski univerzitet, samoorganizovan i bez dodira sa bilo kojom dotadašnjom političkom partijom, rastao je i omasovio se, dobijajući sve jasniju političku artikulaciju i pravac. Usledile su i prve masovne demonstracije studenata pod Šestojanuarskom diktaturom koje su se nastavile u Domu studenata, gde su se sa prozora i balkona građani pozivali da ne izlaze na izbore za „lažni parlamenat“, sve do kasno u noć, kada je uhapšeno trinaest studenata, a žandarmerija opkolila Dom.

„Tih novembarskih dana…aula više nije bila prolazno mesto za obaveštavanje o seminarima, kolokvijima i ispitima, ili mesto na kome se na trenutak susretalo, nego naše glavno sastajalište, neki naš krov nad glavom koji smo smatrali da nam pripada, pa ga zauvek i zauzeli, potom branili od policije. Tu smo ovih meseci obaveštavali svakog časa o svakom potezu vlasti, o rezultatima razgovora naših delegacija s rektorom ili na sednici Univerzitetskog senata, o svakom uhapšenom studentu (...) Postala je svakodnevna obaveza doći u aulu, analizirati svaki postupak univerzitetskih vlasti, policije, ministra prosvete, svaki članak u novinama.“

Pokret pobunjene akademske omladine želeo je novu i slobodnu Jugoslaviju. Glavni razlozi pobune bili su bezakonje, korupcija, loš izborni sistem i falsifikovanje izbornih rezultata, kao i nezakoniti i divljački postupci policije prema studentima, a neki od osnovnih zahteva su bili da s vlasti ode „razbojnička banda“, ukidanje diktature i njenih zakona, puštanje i oslobađanje studenata, slobodna štampa i autonomija univerziteta.

Iako svoju generaciju nije smatrala romantičarskom, ideje u koje su verovali značile su i ideale kojima su težili. Devojke iz pokreta nisu nosile štikle, opredeljivale su se za jednostavne krojeve, kapute od grombi štofa, trenčkot i beretke, jer je „kinđurenje i povođenje za modom kod revolucionarki bilo znak njihove neemancipovanosti i malograđanštine“. 

![](https://cms.normalizuj.me/assets/42438d5a-ab1f-47bd-8f60-1fd085a46920)
Mica Šlander Marinko, Kata Pejinović, Maca Gržetić i Mitra Mitrović{.caption}

Važnu ulogu u međusobnom prepoznavanju i deljenju političkih i životnih načela, za ovu generaciju imala je literatura, a posebno izdanja Nolita, izdavačke kuće koju je osnovao Pavle Bihali, urednik, grafički dizajner, prevodilac i esejista, koji će početkom okupacije, 1941. biti streljan kao Jevrejin i komunista. Zajedničke diskusije o Nolitovim knjigama značile su biti upućen u društvene probleme savremenog sveta, ali i „biti osetljiv na ljudsku bedu i eksploataciju u kapitalističkom sistemu, biti protiv fašizma koji nadire, saosećati s narodima u kolonijama, osećati laž malograđanskog života i lažni blesak bogatih zemalja, biti protiv potlačenosti žene“. 

Posebno intrigantan zapis u knjizi naslovljen je *Dve dame sa suzavcem*. Reč je o akciji koju su Mitra i njena drugarica Branka bile zadužene da izvedu na Kolarčevom univerzitetu, tokom patriotske večeri Rusa emigranata i belogardejaca u slavu carske Rusije, prigodnog koncerta i komemoracije koju je dvorska elita Aleksandra I održala ruskom caru Nikolaju. Svaka je dobila po tri epruvete gasa (suzavca) koje su za tu priliku napravili sami studenti hemije i koje su usred najuglednijih zvanica, tokom himne, kad se zaorilo „slavsja, slavsja, ruskij car“, otvorile i bacile na pod sale, nakon čega je nastala panika i usplahireni povici „boljševiki, boljševiki“. 

Kroz akcije se dokazivala i kalila hrabrost, a važan deo zajedništva, posebno za ilegalan rad, činila je i konspirativnost koja se ogledala u razmeni ceduljica, prenošenju lista Komunist i propagadnog materijala u duplom dnu kofera i njihovo raznošenje po manjim gradovima, kao i stavljanje vaze sa cvetom u prozor kao znak da je da je akcija uspela. Prvi put uhapšena tokom 1934, nakon racije i pretresanja celog stana, Mitra jednu celu noć provodi sa prostitutkama, u ćeliji koju su žandari nazivali „žensko groblje“, trpeći njihove ogorčene napade i uvrede, pokušavajući da razume njihove životne nedaće.

Ljubav i partnerstvo sa Milovanom Đilasom diskretno i nenametljivo prožima stranice ovih spisa. Od prvog pogleda i osmeha, prve dogovorene šetnje Kalemegdanom koja je bila „intenzivno upoznavanje kao da se radi o životu i smrti“, do trenutka njegovog hapšenja i izricanja presude od tri godine robije kada se jedva usred sudnice zadržala na nogama da ne padne usred trenutne nesvestice, pa i epizode ponižavajućeg odlaska kod cenzora zbog jednog ljubavnog pisma i sramota što je neki neugledan i nakaradan čovek čitao jedan sasvim intiman pokušaj održavanja emotivnog kontinuiteta tokom duge razdvojenosti. Uprkos tome što je Đilas njoj bio ono „trajno, nepovredivo, nezamenljivo u životu“ u jednom trenutku Mitra Mitrović piše da će njihove ljubavi postati „partijska stvar“.

Doprinos Mitre Mitrović omladinskoj sekciji KPJ u omasovljenju ženske antifašističke borbe i emancipacije je nemerljiv, a njena kondenzovana misao, osećaj za detalj i autentičan glas svedočanstva danas opet aktuelan. Ova naizgled krhka žena, krupnih i radoznalih očiju, po potrebi glumeći uglađenu mladu gospođicu, dejstvovala je kao istinska gerilka, beskompromisna revolucionarka koja se borila za slobodu na svim frontovima, kako napornim ilegalim radom, tako i legalnim partijskim putevima. Dosledno, celim bićem i bez ostatka, jer: *Žrtvovanje se ne oseća u tom bukvalnom značenju dok ste celi, tada je to vaša najkompletnija sloboda.*



Mitra Mitrović, Otpisana, autobiografski zapisi, priredio Veljko Stanić, Beograd: Vukotić medija, 2023.

heroina mitra mitrović

Proganjali smo pesimizam iz sebe

U šturom policijskom jeziku obično ne nađete ništa zanimljivo, pa je i vijest da je L.K. (18) prebio četiri maloljetnika, prošla, kako se to obično kaže u još šturijem novinarskom govoru – ispod radara. 

Saznajemo da je L.K. iz Tivta napao četvoricu na sportskom terenu, obarao ih na zemlju i udarao. Ne znamo koliko su djeca imala godina, nije nas ni briga, jer dan je pun događaja koji odvlače pažnju sa lokalnih batina.

Ipak, ako se zadržimo na lokalu, pa još na primorju, shvatićemo da su upravo Tivat i Budva dva grada eksplozivnog razvoja koji je krenuo u dva različita pravca, sa jednom zajedničkom osobinom – sve je predato investitorima, prodavcima nekretnina i mešetarima prostora. U Budvi je buknuo betonski pakao bez plana, dok se u Titvu dogodio Porto Montenegro, ili, kako [reče](https://normalizuj.me/praxis/klasna-borba-se-vodi-u-prostoru) naš arhitekta sa Harvarda, Danilo Bulatović, posegnulo za “arhitektonskim kreacijama koje se idejno napajaju na kontejnerima neovenecijanske postprodukcije u neoliberalnom potpisu.”

Šta to znači? To znači da se obje primorske nastambe nisu bavile sadržajima za mlade, prostorima za djecu i stare, nego su štancale kvadrate na prodaju, sa više ili manje plana, te sa nulom razvojne ideje koja bi uključila lokalnu zajednicu. Zbog toga su dva grada preko zime pusti, s jeseni zamrli, dok se ljeti pretvatraju u otuđenu razglednicu koja služi za selfi i fabrikovanje iskustva Mediterana kojeg više nema.

Kad sam čuo priču o djeci koja se tuku na igralištu u Tivtu sjetio sam se divnog filma *The Florida Project*, oskarovca Seana Bakera, koji prati jednu dječju bandu dok operiše po Diznilendu na Floridi. Klinci iz obližnjih socijalnih straćara, iz sjebanih porodica, sa viškom slobode i vremena, obilaze Diznilend i gledaju ga očima lišenim iluzija. 

Lako mi je zamisliti da djeca koje žive pored Porto Montenegra, ili nedajbože buduće betonske distopije na Velikoj plaži, osjete istu vrstu depresivnog stanja u kome se iluzije ruše. Siromašni koji žive na rubu glamura već su gurnuti u život bez sadržaja, već pripremljeni za nasilje, koje se rađa iz agresije u prostoru. Tu djecu niko ne uzima u obzir kad se crtaju nove kule i garaže, njihova mladost jedva je notirana kao demografska činjenica. Oni su lokalni višak koji ima šansu da turisti proda šampona ili piletine, kako nadahnuto predloži arapski investor Alabbar.

Često se govori o prostoru škole kao mjestu nasilja, još više se govori o porodičnom nasilju. Ali nasilje javnog prostora, grubost kvartova koji niču “za tržište” istinska je pozornica za razvoj delikvencije, kriminala, sitnog šverca i krupnih životnih grešaka. Roditelji žive pod sve većim pritiskom, ne mogu se osloniti na društvenu njegu, niti na pozornost zajednice koja nije organizovana da omladini pomogne pri razvoju, već da rentijerskoj kasti donese profit. Omladinski klubovi, igrališta, parkovi, školski kompleksi i programi prirodnjačke nastave odvijaju se sporadično, na inicijativu rijetkih grupa i pojedinaca, bez šire vizije, koja fali za sve što se direktno ne isplati. 

Tako to biva, djeca na primorju se direktno ne isplate, pa ih se često prepusti dugim zimskim mjesecima tavorenja, u varošima bez čestitog bioskopa, pozorišta, na obodu luksuznih marina i vještačkih rajeva za strance. Ta se djeca ponekad otmu kontroli, ti se mladi lako nauče pogrešnom pristupu drugom čovjeku, a ponekad se možda i ugledaju na korumpiorane političare, sumnjive pomorske trafikante, švercere i druge unosne “profesije” koje bujaju na obali. 

Takav je bio i moj rodni grad Bar u kome je lučki kriminal i šverc duvana regrutovao cijelu generaciju kriminalaca koji prosto nisu imali sreće da se iščupaju. Tako je i prenapučeni Kotor izgubio svoju dušu i desetine mladih života popisanih na kriminalnom planu odstrela. Tako se rastura svaka zajednica koja na vrh svojih prioriteta stavi brzu zaradu, umjesto svoju omladinu.
Posljednjih dana se u Crnoj Gori dosta govori o prostoru i to je dobro. Dobro bi bilo da se shvati kako je svako javno mjesto jedan vaspitni kod, za omladinu koja ga skladišti u malom mozgu i formira pogled na svijet. Ako ćemo umjesto organskog razvoja primorskih gradova forsirati agresiju kapitala, dakle, staklo, beton i neon – onda ćemo dobiti generacije oštećenog nerva za blago koje sve te silne turiste i dovlači u Crnu Goru.

Ali ni to neće trajati vječno. Mogu lako da zamislim, jednom će se i turisti opametiti, ostaćemo sami sa praznim rezortima, sa djecom podivljalom od očekivanja, sa nekom novom otuđenom djecom, usred betonske favele koja nikome nije dom.

*

*Tekst je dio projekat koji realizuje NU Alumni akademija Pravnog fakulteta Univerziteta Crne Gore. Projekat je podržan je od strane Centra za građansko obrazovanje u okviru programa „SRCE: podrška osnaživanju i otpornosti mladih danas“, u partnerstvu sa Regionalnom akademijom za razvoj demokratije. Projekat finansira EU, a kofinansira Ministarstvo javne uprave.*


Često se govori o prostoru škole kao mjestu nasilja, još više se govori o porodičnom nasilju. Ali šta je sa nasiljem javnog prostora i kvartova koji niču za tržište?

agresija u prostoru

Ko to tamo raste?

Značajan deo mog detinjstva nije se sastojao od isključivo detinjastih stvari. Vrlo rano sam osvestio u kakvoj sredini živim, kao što sam morao da se suočim i sa saznanjem o tome da pored bezbrižnosti igre postoji i stanje u kome se odrasli „igraju rata“, baš poput one satirične scene, u filmu *Mi nismo anđeli*,  gde se otac oprašta od ćerke odlazeći na ratište. Pri tom, on je u maskirnoj uniformi, kamufliran, prikladno uparađen, spreman za tobožnji ratni podvig.

Rat je jeftina, infantilna mimikrija, klackalica za odrasle. Disciplina pripadanja i lažnih podviga, iskazivanja prisilne i pritvorne zrelosti. Povišena ozbiljnost nije garancija nikakvog iskonskog uvida subjekta koji obnaša tu disciplinovanost. Po sredi je farsa primitivnog podražavanja i ugledanja, traženja i nalaženja uzora u zločinačkim i kriminalnim personama, osvedočenim vođama, huškačima i ubicama. Naglo buđenje želje za osvetom, ostavlja mnoge u okamenjenom stanju divljenja „mistici“ podviga koji se sastoji u potpunoj eliminaciji svega što se ne uklapa u pledoaje patriotskog bildunga.

Mimetika rata dovodi do vrhunca ispoljavanja istosti, do automatizovanog delirijuma zavrbovanog kolektiva, gde se ukida sve što nije neprijateljski pogled na bilo koje izdvajanje i razliku. Zato jer je rat podvig deindividualizacije, gde se „ja“ utapa u „mi“ poslušnih jedinica i brigada. Dok mimetizam kod dece služi za učenje ponavljanjem i imitacijom koja uvodi razliku, mimetizam ratnog pohoda, u kome se očekuje da svi budu unifikovano isti, imaju iste snove i težnje, predstavlja epitom trajnog ostajanja u simboličkoj fazi intrauterusnog „začeća“.

Ipak, za one koji nisu pukim oponašanjem novih zakona pripadanja izgubili svoje ja, sećanje na rat još uvek može da izazove dovoljno idiosinkratičnu uspomenu.

Za mene je to iskustvo buđenja za realnost rata bilo skoro kao u pesmi *Idemo*, od EKV. To jutro početka sukoba bilo je kao san iz pesme. Jednostavno, ugledao sam majčino zabrinuto lice, i odjednom više ništa nije bilo isto.

Baš kao i u pesmi, i u mom suočavanju san o sreći se ubrzo pretvarao u nešto neočekivano, strašno i otkrivalačko. Pesma insistira na grubom buđenju, na ukidanju sna kao i ljubavi koja se snom projektuje, koja se neguje u tankoćudnom zajedništvu. Usled mimetizma sreće koja je do tog trenutka označavala spokojstvo i utehu, saznanje da je svet na mestu. Jer sve je trebalo da bude nežno, prozračno, prijazno i poznato. Trebalo je biti „toplo na jastuku, u polusnu,“ da „miriše na doručak“ i da se čuje „prijatan glas iz druge sobe“. Upravo taj mimetizam vraćanja jutarnjeg spokojstva, stvari koje su osiguravale mirnodopsku bezbrižnost i trajanje, biva grubo narušen vešću koja donosi promenu svega zatečenog. Taj glas, dakako, budi iz sna detinjstva, time što izgovara da je počelo.

Tekst pesme EKV-a insistira takođe na ironijskoj kritici lažne, prolongirane naivnosti vladajuće ideološke mimikrije. Na laicizmu, načinima pretvaranja, eskapizama, kolektivnog glumljenja neznanja povodom ratnih činjenica i nasilnog insistiranja na ostajanju u zatečenoj fazi indolencije. Ironija koja provejava iz stihova: nismo znali da je kocka bačena, nismo znali da su sela spaljena, itd., govori o kolektivnom subjektu koji brani sada već neodbranjivu naivnost, skrivljenu nevinost koja i dalje podseća na detinju „nerazbuđenost“.

Kada se jednom iskorači iz te primitivne nerazbuđenosti, iz te košuljice stalnog poricanja i negiranja, dešava se upravo ono što se dogodilo u primeru ratnog veterana Gorana Samardžića. On je u inspirativnom govoru okupljenim studentima ispred zgrade RTS-a u Beogradu priznao da je sa svojih 21 godinu bio zaveden huškačkom mašinerijom, dok je „kuhinja“ te zavade bio još uvek nereformisani RTS. Takođe, što je još važnije, on se javno odrekao osnovne ubilačke retorike, podeli na „našu“ i „njihovu“ decu, rekavši da su i srpska i bošnjačka deca naša. Kada se ukine primitivna, tribalna podela na nas i njih, ukida se i primarni motiv za održavanje stanja mrziteljske odmazde, kojim se tovi svaki ratni sukob.

Korisno je prisetiti se da je RTS-ov huškački protokol, crpeo nekrofilnu inspiraciju iz zamišljanja stradanja dece isključivo srpskog porekla. Manufaktura laži istrajno je insistirala na nevinosti stradanja „nejači“ koje su tobožnji mudžahedini „bacali lavovima“. Za potrebe falsifikovanja narativa o nevinim žrtvama, ništa nije bilo dovoljno bizarno. I dan danas, jurišnici i profiteri rata naročito vole da se koriste arhaizmom nejač. Ta propagandna floskula ima funkciju infantilizacije onih koji stradaju. Reći za decu da su nejač, stvara od te dece prostu statističku brojku. Nejač, za razliku od dece, nema nikakvu istoriju, sećanje, intelekt, egzistenciju, osim one horske i nacionalne, onoga što im je dodeljeno zvaničnom propagandom o pripadnosti „nevinom“ kolektivu. 

Inscenirana nevinost te dece i tog kolektiva jedna je od temeljnih podvala nacionalističke proizvodnje opšte omraze i odmazde. Svaki nacionalizam profitira iz održavanja odabrane nacije u stanju trajne nevinosti. To je već čuvena, patološka nevinost večne žrtve. Oduzimajući dečiju nevinost, koja po sebi predstavlja izvor idealizma i snova o boljem svetu, i postavljajući čitav kolektiv u položaj življa – što je još jedan opšteprihvaćen dogmatski arhaizam – stvara se i održava klima opšte nekažnjivosti.

Sadašnji protesti studenata sve vreme demistifikuju tu petrifikovanu nevinost dečijeg doba u koju režimska propaganda želi uporno da ih ugura. Svedoci smo stalnih režimskih falsifikata i podvala kad su u pitanju đaci i studenti. Jedna od posebno bizarnih podela koju je uveo ovaj režim jeste ona na studente koje proglašava teroristima, i one druge studente koji samo „žele da uče“, a koji se stavljaju na stranu vlasti. Propaganda se u ovom slučaju služi depolitizacijom studentskih ciljeva, proglašavajući njihove zrele i odgovorne zahteve, plenume i zborove za zaveru „nesavesnih đaka“. Studenti međutim svakodnevno ilustruju da oni koji pripadaju najnežnijem dobu predstavljaju sasvim zrele borce za ustanovljenje demokratskog poretka vrednosti.

Da su današnja deca i studenti zaista prvoborci novog pogleda na svet i stvarnost, dokazuje upravo golub mira koji je predat iz ruku studenta srbijanca u ruke muslimanke, u skorašnjoj poseti studenata Novom Pazaru. Studenti su, sudeći po ovom mirnodopskom, antiratnom gestu, potpuno sazreli jer su shvatili univerzalistički karakter pobune – da nema slobode ukoliko nisu svi slobodni.

Kako bi se trenutni protesti u Srbiji pretvorili u stvarni proces temeljne emancipacije društva, potrebno je da postoji što više ovakvih mirnodopskih pružanja ruku. To je naročito važno u slučaju odbrane prava na detinjstvo, kako se ne bi dogodilo da još jednu mladu generaciju žrtvujemo bogu rata, tom Molohu koji samo čeka sledeću priliku.





Studenti su shvatili univerzalistički karakter pobune i postali zreli borci za demokratski poredak

Djetinjstvom protiv rata

U prvom broju časopisa *Espaces et sociétés*, prije nekih pedeset godina, francuski filozof i sociolog Anri Lefevr ustvrđuje da “postoji politika prostora, jer je prostor politički.“ Kao odjek šezdesetosmaške pobune, u osnovi se zapravo radilo o epohalnoj inverziji u shvatanju prostora, odnosno u marksističko-dijalektičkom smislu, prostor nije više posmatran kao okvir u kojem se vrši klasična proizvodnja dobara, već umjesto toga dolazi do proizvodnje samog prostora. 

U opsežnom teorijsko-analitičkom procesu predstavljenom kroz kapitalne radove poput *Pravo na grad* (1968), *Urbana revolucija* (1970), *Proizvodnja prostora* (1974) kao i *Država* (1976-1979), u kojoj po prvi put analizira koncept “državnog načina proizvodnje” (fr. *Le mode de production etatique*), Lefevr pravi ključni doprinos i izmješta fokus posmatranja sa analize finalnog produkta, na analizu prozvodnog procesa prostora. Polazeći od takvog načina sagledavanja, prostor se, između ostalog, posredstvom stroge državne političko-administrativne artikulacije i plansko-tehničke hijerarhjie, počeo posmatrati kao politički instrument od primarnog značaja. 

Istovremeno, to je podrazumijevalo i konstantnu kontradikciju na relaciji „centar-periferija”, odnosno „globalno-parcijalno“, budući da prema njegovom tumačenju svi globalni konstrukti vode ka uspostavljanju koncentrisane centralnosti. Nakon gotovo pola vijeka, ovakav konceptualni kostur primijenjen na geografiju fordističko-kejnzijanskog kapitalizma, danas doživljava svoje “treće čitanje” u odnosu na sociološko-prostorne politike takozvanog neoliberalnog kapitalizma, a proces “produkcije prostora” na crnogorskom primorju predstavlja slikovit primjer u interpretiranju geneze kliničke slike državne uloge u tom kontekstu. 

Tokom šezdesetih godina, kao maltene potpuno nerazvijen koridor u odnosu na industrijsku osovinu Ljubljana-Zagreb-Beograd-Skoplje, razvoj jugoslovenske obale je trebalo da posluži kao jasan državni projekat kako u sve većem otvaranju prema svijetu - a kroz turističku privredu i flertovanje sa kapitalizmom - tako i u procesu pomaganja “nerazvijenim djelovima” federacije. 
Tako se crnogorsko primorje na meti “državne produkcije prostora” našlo već u prvim ozbiljnijim pokušajima regionalnog planiranja 1967-1969. godine kroz projekat “Južni Jadran”, kada je tadašnji Zavod za urbanizam Crne Gore u saradnji sa stručnjacima Ujedinjenih Nacija napravio opsežnu studiju razvoja obale, dominatno usmjeren na turističku industriju. 

Projekat je zapravo bio prvi u svijetu u domenu turizma koji su Ujedinjene Nacije preko UN Centra za igradnju i planiranje u Njujorku na zahtjev jugoslovenskih vlasti sproveli u jednoj od država grupe G77, u čijem se društvu Jugoslavija našla ne kao rezultat geografske logike već isključivo vješte političko-strateške identifikacije sa zemljama globalnog juga. U tom smislu, kao debitantski poduhvat kako za domaće tako i za strane eksperte, može se reći da se crnogorska obala našla u epicentru procesa koji Lefevr naziva “eksplozijom urbanizma”, odnosno onog procesa koji ne kodifikuje prostorne relacije samo na nivou jednog grada, već obuhvata najšire prostorne zahvate obuhvaćene planovima saobraćajne infrastrukture, industrije, agrikulture, turističkih kapaciteta. 

Tako prostori koji su nekada bili prazni – planine, more – ulaze u proces razmjene, postaju roba, zauzimaju ih ogromne nove industrije slobodnog vremena i kulture. Takođe, numeričkom kvantifikacijom prostora, uspostavljaju se i novi odnosi na nivou arhitektonske produkcije, pa se tako tipološka rješenja hotelskih kapaciteta na Jazu, Buljarici ili Velikoj plaži uklapaju u takozvanu teoriju pragova razvoja, koji usljed različitih (ne)fizičkih barijera u prostoru, predviđa proces koji ima za cilj definisanje pragova i procjenu troškova potrebnih za njihovo prevazilaženje. 

To je zauzvrat imalo tehnokratsku identifikaciju mogućnosti urbanog rasta u ranoj fazi procesa planiranja i optimizaciju korišćenja prostora u turističkoj industriji. Kao direktnu posljedicu takvih kompleksnih planersko-ekonomskih računica, novi hotelski kapaciteti su dominantno bili bazirani na koncetrisanom modelu izgradnje, kodifikujući tako održivi mehanizam između urbanizma, arhitekture i razvojnih prostornih politika republike.

![](https://cms.normalizuj.me/assets/3acd38db-ae85-456e-8019-86ad5b4c8ef5)
Generalni plan Ulcinja “Južni Jadran“{.caption}

Pedeset godina kasnije, tvrdnja američkog političkog-sociologa Nila Brenera da trenutno svjedočimo pojavi istorijski novog državnog oblika proizvodnje u kojem je uloga države kao agenta za komercijalizaciju svoje teritorije – istovremeno na nacionalnom, regionalnom i urbanom nivou – stekla neviđenu supremaciju nad drugim regulatornim operacijama unutar institucionalne arhitekture države, nalazi svoje besprekorno uporište u današnjoj crnogorskoj developmentalističkoj praksi. Tako u procesu dekonstrukcije odnosa ekonomskog i političkog, u smanjenju jaza između ova dva “entiteta” (smanjenje koje podrazumijeva slom društvenog), prostor i dalje igra glavnu ulogu. 

Prijedlog operacionalizacije Velike plaže koja se u ekonomsko-špekulativnim dijagnozama predstavlja kroz eksponencijalno rastuće dijagrame, zapravo se istovremeno može okrenuti naopačke podjednako očitavajući na taj način sve socio-političke i energetsko-prostorne promiskuitete koji su sastavni dio betonizacije prostora. Prikazan u nekoj vrsti eksteritorijalne samodovoljnosti kao konstrukt naprednih tehnika i tehnologija, projekat u svom organizacionom smislu više podsjeća na fenomenologiju crne rupe nego li na neki dugoročnim razvojni plan (a ne rast!) jedne države. 

Tako u socio-političkoj komparaciji jugoslovenski razvojni model kroz suptilnu diplomatsko-političku aktivnost crnogorsku obalu pozicionira u centar stručne istraživačko-naučne diskusije u saradnji sa Ujedinjenim Nacijama na globalnom nivou, izučavajući modele koji se eventualno mogu replicirati na ostalim tačkama planete. Danas se o bilo kakvom razvojnom modelu, uz to i Velike plaže, diskutuje isključivo u državnim institucionalnim bunkerima odakle se po građanstvu sporadično ispaljuju rafali (dez)informacija u zavisnosti od toga što diktiraju dnevno-političke aktuelnosti toga dana. 

U energetsko-prostornom smislu, za razliku od matematičkih proračuna pragova razvoja u jugoslovenskoj varijanti, ovdje se sa stroprocentnom popunjenošću prostornih kapaciteta barata kao sa prirodnom datošću isključivo naše generacije, i uz to se nude modeli Porto Montenegra, Porto novog ili Luštice bej, u kompletu sa pripadajući im arhitektonskim kreacijama koje se idejno napajaju na kontejnerima neovenecijanske postprodukcije u neoliberalnom potpisu. 

U konačnom, nekadašnji odnos “centra i periferije” u jugoslovenskoj varijanti je za rezultat imao Republički Zavod za Urbanizam i Projektovanje formiran kao direktno iskustvo rada na projektu Južni jadran 1969. godine, i koji je nedugo nakon toga bio u stanju da samostalno produkuje prostorno-socijalne relacije poput onih u stambenom naselju Blok V Tupe Vukotića i Milete Bojovića (doktorand kod Anrija Lefevra). 

Danas, čini se da taj odnos ima daleko gore posljedice na razvoj prilika u Crnoj Gori, budući da je centar potpuno istisnut iz jednačine dok se sveprisutna periferija naše države jasno očitava kroz tridesetogodišnji šibicarsko-rentijerski genetski kod koji uporno pokušavamo uvaliti za sve pare, sa ponižavajućim nipodaštavanjem lokalnih resursa i znanja.

![](https://cms.normalizuj.me/assets/7d2000ae-3393-46c4-9d83-cb727a0aefd7)
Navodni predlog plana za Veliku plažu{.caption}

Iako ne treba gubiti iz vida da su oba projekta nastala kao direktan politički proizvod, proizvod administrativnih politika, proizvod odnosa dominacije i strategija o kojima se odlučuje na vrhu države, odnosno na nivou međunarodnih korporacija, ipak se može zaključiti da je spektakularna regresija od svjetske pozornice do lokalne vukojebine u crnogorskom slučaju “proizvodnje prostora” fascinantna. Ovakav poredak stvari upućuje na esencijalnost koncepta kakav je *autogestion*, odnosno aktivnosti baze kroz jačanje prostorne (teritorijalne) samouprave, direktne demokratije i demokratske kontrole.

U tom smislu, nedavni protesti protiv projekta na Velikoj plaži potvrđuju validnost Lefevrove teze da je jedna od političkih uloga ljevice, dakle, da koristi klasnu borbu u prostoru.







 
 
 


Il y a politique de l’espace, parce que l’espace est politique - postoji politika prostora zato što je prostor politički 

velika laža

Klasna borba se vodi u prostoru

Namjera Vlade Crne Gore da bez tendera na 99 godina iznajmi jednu od najvećih plaža u Evropi, pokrenula je prvi talas protesta, ali i potajnih nada koje se mogu izraziti ciframa. I to, onim arapskim.

Investitor Mohamed Alabbar bacio je oko na Veliku plažu u Ulcinju i već doživio da Skupština Crne Gore usvoji sporazum o saradnji sa Ujedinjenim Arapskim Emiratima, po kome se budući kupac, graditelj i „valorizator“ pita šta se gradi i kako se posluje. A to kako se gradi i posluje sa Alabbarom imali su šansu da vide Beograđani, jer je njegova kompanija *Eagles Hills* podigla Beograd na vodi, dakle ista ona firma koju je Milan Bandić htio dovesti da gradi zagrebački Mahhattan.

Očito da je krupna zvjerka stigla je u Crnu Goru, premda malo drugačijeg soja u odnosu na minule dane slave. Bivša vlast na čelu sa Milom Đukanovićem ruskom je podzemlju rasprodala dosta obale, iznajmila, ugradila se i generisala betonska čudesa diljem južnog Jadrana, ali i pogodila poslove sa investitorima poput Petera Munka, za koga s pravom možemo reći da je bio na vrhu piramide mračnog svijeta globalnog kapitala. Ovog puta, o Alabbaru se manje zna, osim da je varao u Indiji, da je magnet za prljavi novac i da mu se slični raduju u Albaniji.

Situacija u Crnoj Gori je kao pred veliki prasak – pare su važnije od nacije, naročito ako su prljave, pa sve partije u niskom startu čekaju ulaganje – Crnogorci, Srbi i Bošnjaci, pomireni u svojim lobijima i zakulisnim fondovima, koje valja plaknuti u Jadranskom moru. Za sad se buni jedino opština gdje se Velika plaža nalazi, dakle grad Ulcinj, dominantno albanskog stanovništva, tradicionalno okrenut turizmu i lokalnoj samoupravi koja drži do svojih pravila, pisanih i nepisanih.

Premijer Milojko Spajić banuo je nedavno u taj grad s Alabbarom, izvukli su iz rukava nekakav render, koji su bukvalno skinuli s interneta, pa se priča o basnoslovnih 30 milijardi eura koliko je Spajić bubnuo u prvim obraćanjima javnosti, od početka gradila kao kula na pijesku. 
Famoznih 30 milijardi negirao je uskoro i sami Alabbar koji je dao intervju svakoj važnijoj crnogorskoj televiziji. Rekao je da on plana još nema, pa je tačka sporazuma da se sa UAE gradi bez javne rasprave postala još sumnjivija.

A evo kako je Vlada Crne Gore odlučila o tako velikom poslu – trebalo je 33 minuta telefonske sjednice da se donese odluka o izdaji najvećeg bisera Crne Gore, poznatog iz filma *Ljepota poroka* reditelja Živka Nikolića. Stariji se sjećaju glavnog negativca kojeg briljantno igra Petar Božović, mjesnog hohštaplera Žorža, koji socijalistički naturizam u praksi vidi kao mjesto za lično bogaćenje i svodničku agendu. Uloga čuvenog kuma Žorža ovoga je puta pripala manje talentovanom glumcu, premijeru Spajiću, koji je više puta uhvaćen u laži, naročito kad je skrivao svoju imovinu, kripto poslovanja, dvojno državljanstvo u Srbiji, etc. 

Ipak, nije Spajić, kao bivši singapurski bankar i neoliberalni pitomac nabrijan protiv same ideje države kontrole, jedina korporativna pčelica koja zuji oko 12 kilometara duge pješčane plaže. Kao lider partije Evropa sad, Spajić se nalazi između dva pola, da ne kažemo srpskog i crnogorskog, iza kojih stoje, sa jedne strane Đukanović, a sa druge Andrija Mandić (čitaj: Vučić). Ova imena garantuju biznis inkubaciju, pa se nije teško dosjetiti da je arapski novac zapravo spojio Đukanovića i Vučića, i to preko kontroverznog Mohameda Dahlana kojeg lagano možeš povezati sa svakim arapskim poslom na bijelom svijetu. Otud je i Đukanovićeva partija iz opozicionih klupa prilično mlaka u odbrani Velike plaže, dok Mandićeva sa pozicije vlasti rutinski čeka šansu za prvi veliki bod u igri zvanoj rasprodaja resursa.

Jedina šansa za odbranu Velike plaže je građanski odgovor, pokret, koji je krenuo intuitivno, pomalo haotično, ali sa potencijalom koji osjeća u zraku. Kampanju je prvi pokrenuo Centar za zaštitu i proučavanje ptica, pismena i ugledna NVO koja pojas Velike plaže i Ade Bojane brani zajedno sa obližnjom ulcinjskom solanom, jednom od najvećih aerodroma za ptice u Evropi. Na društvenim mrežama se smjenjuju slike netaknutog raja sa čapljama, flamingosima i pelikanima, vrstama pod zaštitom zakona, pregaženih preko noći. 

Slično se desilo u Albaniji, u delti rijeke Vjosa, gdje se Trumpov zet Jared Kushner pojavio sa idejom grada-hotela, bukvalno tri dana nakon što je Skupština Albanije skinula veto sa gradnje na zaštićenim područjima. 

Pokret protiv izdaje Velike plaže dobija sve više maha, a javnost s pažnjom sluša harizmatičnu NVO liderku Vanju Ćalović koja je prepoznata kao najagilnija borkinja protiv korupcije, nepotkupljiva i hrabra žena od akcije, premda ne previše zainteresovana za ideološke implikacije svoje borbe.

A upravo tu leži šansa ove krize u povoju – da se politika u Crnoj Gori konačno okane nacionalnih i vjerskih zapleta i priđe globalnom konfliktu, koji se zove bitka za resurse i prevlast kapitala. Za sad nema ideološke poveznice, već se protest javlja kao *Not in my backyard* (NIMBY) ekološka reakcija, ali kako vrijeme bude odmicalo, za odbranu crnogorskog prirodnog blaga se mora izaći sa političkom procjenom uzroka, a ne samo tretiranjem posljedica.

Hoće li biti političke pismenosti u inertnoj državici koja nema tradiciju političke misli poput Srbije u kojoj je litijumski plan pokrenuo lavinu, vidjećemo; u svakom slučaju svi akteri su tu – izdajnici  & izdavači prostora, kupci i goli proleterijat koji će zajedno sa pticama biti najuren sa plaža. Neboderi, Dubai na moru, stakleni mastodonti i bazenčine – distopijske su slike koje već izazivaju bijes i strah, kombinaciju koja čeka treći sastojak, političku komandu.

Jedan nesretni poslanik vlasti rekao je nedavno, očigledno prepadnut prvim protestima građana, da se u Crnoj Gori formira “eko-desnica i ekstremna ljevica”. U zaključku svoje traljave analize, ovaj liberal (prezimena Čarapić, ali stvarno nije bitno) ironično je čestitao građanima “još politike”. Kako to obično biva, budala ubode pravu stvar – crnogorskim građanima upravo treba više politike, a Velika plaža je šansa da društvo počne politički misliti na savremen način. Vlada sa cijelih 26 ministara i sedam potpredsjednika nije se ni pojavila u Skupštini na dan usvajanja sporazuma sa UAE, već je izvršnu vlast zastupala široj javnosti nepoznata osoba, ministarka Majda Adžović čije je ministarstvo formirano prije desetak dana. Riječ je o potpunom odsustvu politike,  deregulaciji svih državnih ovlasti, korporativnom nagonu, kojim Spajićeva partija Evropa sad umjesto ka Briselu, kormilo okreće tamo gdje gazda kaže. A gazda je profit, globalno uvezani, zakulisni, nadnacionalni Mamon kome ta sorta služi.

Mit o lakoj zaradi, razvoju i napretku je izuzetno žilav i trebaće vještine da se građanima Crne Gore, poslovično sklonim materijalističkim utopijama i šljokicama, objasni da gradnja stanova (tako je, investitor govori o stambenim jedinicama!) nije razvoj jednog društva. Tuđi prljavi novac ne dolazi da pozlati obalu, već da se na njoj razmnoži i za sobom ostavi brlog. To je mantra koju aktivisti ponavljaju – dok branimo ptice, branimo ljude.  

**Izvor:** [Lupiga](https://lupiga.com/kolumne/ljepota-poroka-arapsko-proljece-u-crnoj-gori)



Riječ je o potpunom odsustvu politike, deregulaciji svih državnih ovlasti, korporativnom nagonu, kojim Spajićeva partija Evropa sad umjesto ka Briselu, kormilo okreće tamo gdje gazda kaže. A gazda je profit, globalno uvezani, zakulisni, nadnacionalni Mamon kome ta sorta služi.


prodaja-izdaja

Ljepota poroka i arapsko proljeće u Crnoj Gori

U mesecima za nama, često smo u Srbiji imali prilike da slušamo o problemima ujedinjenosti, jedinstva, sloge i solidarnosti. Navedeni i njima slični pojmovi figurirali su u javnosti u vezi sa studentskim blokadama i protestima, te opštenarodnom pobunom. Dakako, čim se govori o nekoj društvenoj opštosti odmah iskrsne i pojam koji upućuje na neku vrstu jedinstva i homogenosti – da, u pitanju je narod. Radi se o učestalo korišćenom i pomalo izlizanom konceptu, ali on i dalje kruži... Pitanje je da li možemo govoriti o društvenim opštostima na takav način da to ne bude „prazno“, da uspeva da pojasni nešto i da nas orijentiše ka konkretnim praksama jednakosti.

**Konkretna i delatna Vs apstraktna jednakost**

Narod je, dakle, prečesto rabljena i neretko mistifikujuća konstrukcija. Relativno neodređena i razvezana predstava koju imamo pri pomenu naroda veoma je prikladna za različita projektovanja – svako, u zavisnosti od svoje (političke) pozicije može da u to neodređeno polje naroda učitava ono što bi tu želeo da ugleda. Tako se o narodu govori i kada je u pitanju Pionirski park u Beogradu (u kojem su „studenti koji se protive blokadama“), ali i kada se, na primer, radi o stanovnicima manjih mesta koji dočekuju studente, potom o seljacima koji dovoze svoje traktore na proteste koje organizuju studenti, kao i o „domaćinima“ čiji su traktori upotrebljeni kako bi se Pionirski park ogradio.

Kategorija naroda kao da sve to bez nekih većih problema trpi. Radi se, na kraju krajeva, samo o tome da je „moj narod veći i istinskiji od tvog“ ili da „to što ti nazivaš narodom zapravo nije narod“ ili o tome da određena predstava „naroda“ za sobom ne povlači dovoljno „patriotski“ element pa time i nije „pravi“ narod, i tako dalje.

Uz oznaku naroda, takođe, povlačimo izvesnu predstavu jedistvenosti i (barem neke okvirne) složnosti po pitanju interesa i načina života. U tom smislu „narod“ pre funkcioniše kao antikoncept koji čini nevidljivim čitav niz razlika koje kuljaju unutar društvenih odnosa, razlika koje jednim potezom pokušava da obuhvati i usisa. Tako kategorija naroda, u spontanoj upotrebi, primera radi, često na površan način poistovećuje sve ljude koji se bave poljoprivredom: čini nevidljivim da postoje oni koji na svom zemljištu zapošljavaju brojne radnike i radnice i profitiraju na eksploataciji njihovog rada, pored onih koji imaju male obradive površine koje im uglavnom služe radi obezbeđivanja relativne prehrambene autonomije, dok sami i dalje rade u nekoj fabrici u blizini (ili možda baš na zemljištu ovog prvog), kao što postoje i oni čiji traktor košta i preko 100 hiljada evra i oni čiji traktori su daleko jeftiniji. Njihovi interesi i način života (ako izuzmemo to da oboje imaju neke veze sa obradom zemlje) se u suštinskom smislu višestruko razlikuju. 

Pored klasne razlike, a sa njom u vezi, možemo govoriti i o političkim razlikama koje se time neretko previđaju: neko je, uprkos siromaštvu i drugim problemima, uspeo da ostane izvan direktnog domašaja vladajuće partije (jedne od najvećih partija u Evropi), pa svoj traktor (ako uopšte poseduje takvo sredstvo) nije morao da ustupi u svrhe čuvanja parka, a neko je, pod pritiskom ucena ili iz ubeđenja upravo to učinio. Neki traktori su u znak solidarnosti doveženi u gradove kako bi čuvali one koji protestuju od gaženja (dok su ih studenti, takođe solidarno, noćima čuvali na kampusima univerziteta), a neki traktori su morali doći po zadatku, ucenjeni prihodima za vlastitu egzistenciju i ko zna čime još.

Kada je reč o narodu, radi se dakle o apstraktnom jedinstvu koje samo po sebi malo toga govori, a još manje objašnjava. Još jedna slična upotreba ideje jedinstva se, kako su sada već mnogi zaključili i objasnili, odnosila na studentske grupe. Uprkos političkim i solidarnim namerama, studenti su heterogena grupa koju malo toga uvezuje u čvrste okvire. Radi se o ljudima različitih klasa (mada je udeo studenata iz radničkih porodica upadljivo mali) i identiteta, potom o ljudima koji dolaze iz različitih mesta, koji, pored svega toga, studiraju sasvim različite stvari, imaju želju da se bave različitim poslovima itd. Nije nevažno napomenuti i da se radi o tranzitivnoj društvenoj kategoriji, društvenoj grupi kratkog vremena trajanja – dok studira, zbog čega se dodatno otežava politizacija studentskog subjekta.

I ovde možemo videti zanimljive razvoje i diferenciranja ove kategorije na političkoj razini: oni koji blokiraju i oni „koji žele da uče“. Čak je bilo reči, što je posebno simpatično, o studentima 2.0, sa njihovim zahtevima (može biti, zahtevi 2.0). U svakom slučaju, opet smo na razini prevelike apstrakcije koja, iako ukazuje na određena račvanja u pravcu nekih konkretnih razvoja, ne daje mnogo materijala za konkretniju analizu i političku praksu. Štaviše, podvlačenje heterogenosti često se koristi kao argument protiv daljeg organizovanja i istrajavanja u ciljevima: studentskim blokadama se zamera njihova sopstvena heterogenost na koju se gleda kao na nemogućnost artikulacije konkretne opozicione političke opcije i „stupanja u političku arenu“, pa to valjda treba da rezultira nekakvom svešću o neophodnosti da se stvari predaju u ruke realno-postojećoj opoziciji. Ako nekakvog jedinstva u aktuelnoj pobuni ipak ima, onda je pitanje u čemu se ono ogleda? I može li uopšte biti neke istine u homogenom jedinstvu ili se ono artikuliše samo kada se uspostavljaju jasne razlike? 

Ovde ćemo se vratiti na neke dijalektičke, ali i istorijske poente društvenih pokreta, te podsetiti kako se pokret može misliti kroz vezu jedinstva i razlike. Umesto jedinstva koje maskira, mistifikuje, koje ne dozvoljava da stvarne razlike dođu do izražaja, moguće je govoriti o drugačijem i produktivnijem obliku jedinstva, jedinstva koje nije proizvod analitičke lenjosti ili potrebe za pojednostavljenjem (jer se pretpostavlja pukim prelaskom preko svih razlika i zanemarivanjem svih ograničenja), jedinstva koje neće figurirati kao fetiš koji se ne sme dirati... To je ono jedinstvo koje se aktivnim zalaganjem njegovih činilaca stvara, odnosno ostvaruje kroz praksu.

**Po sebi i za sebe**

Jedna od važnih tačaka u razvoju marksističkih teorija klase svakako je Marksova distinkcija na poslednjim stranicama *Bede filozofije*, ona o „klasa (ma) prema kapitalu“ (ili po sebi) i klasama za sebe. Bez ulaženja u probleme i dublje razrade vezane uz ova mesta, treba napomenuti da su se čitave tradicije promišljanja klasne strukture kapitalističkog društva razvile na klackalici između ova dva određenja. Vrlo grubo i pojednostavljeno: neki su u svojim analizama davali primat onome što se uobičajeno naziva strukturnim pojmom klase, a neki onome što bi upućivalo na jedinstvo, o kojem ovde pokušavamo da govorimo. O čemu se radi? 

Neka vrsta „ujedinjenosti“ se pretpostavlja na nivou svih radnika/ca na osnovu njihovog mesta u proizvodnji – svi oni moraju prodavati svoju radnu snagu zarad sopstvene reprodukcije, kako bi preživeli: kako bi imali da jedu, piju, zadržali krov nad glavom itd. Ta zamrznuta slika jedinstva  na osnovu strukturnog mesta se može rabiti kao osnov analize i razumevanje samih struktura, ali nam ona ne daje ono što je istorijski bilo pokretački osnov za pobune i promene. Ne daje nam ono što E. P. Tompson (Edward P. Thompson) u naslovu svog čuvenog dela naziva *The making of the English Working Class*. Dakle, stvaranje. Na taj aspekt nam ukazuje ovaj drugi momenat „za sebe“: tek kada se na osnovu sličnog interesa, u susretu koji je, na primer, inspirisan istom željom za poboljšanjem uslova rada ili, u radikalnijem smislu, zbacivanjem čitave strukture koja proizvodi takve odnose poput radnik i gazda (kako god ga zvali), tu tek nastaje nešto što može biti delatno i konkretno jedinstvo, (samo)organizacija (tačnije, preduslovi za nju). Jedinstvo koje čini da se stvari menjaju. Jedinstvo koje može da izmeni čitave okvire borbe. Možemo reći i da tek kroz zajedničku borbu i organizaciju nastaje jedinstvo koje čini da stvarne razlike dođu do izražaja.

Studenti, dakako, nisu homogena grupa. Narod nije homogena kategorija. Ali to n
ikako ne znači da se unutar ovih kategorija ne mogu pojaviti delatni i konkretni oblici jedinstva. Plenum na fakultetu kao centralno telo samoorganizovanog pokreta, u koordinaciji sa drugim plenumima, (potencijalno) ostvaruje taj oblik jedinstva u kojem se kolektivno staje iza većinski izglasane odluke i jedinstveno se pristupa njenom izvršenju. Argumenti usmereni na opravdanje teze da plenum ne zastupa sve studente fakulteta, jer mnogi nisu prisutni, apsolutno promašuju, jer plenum je otvoren i za sve one koji nisu tu. Svi mogu da dođu i iznesu ono što smatraju da je važno. To što se mnogi ne pojavljuju ne govori ništa o principu demokratske otvorenosti plenuma za sve studente fakulteta.

Zborovi u narodu, takođe, mogu biti oblik jedinstva koje se može izgraditi i biti delatno. Na njima se narod može dogovoriti o onome šta bi trebalo da budu njegovi interesi koje će, ovaj put (za razliku od dosadašnje političke pasivnosti oličene u izborima), aktivno zastupati i boriti se za njih. Dakle, umesto predstave naroda koja u svojoj neodređenosti smera na sve i ništa, možemo od same heterogenosti onoga što imenujemo tim imenom očekivati pojavu nečega što se probija  ka artikulaciji nekih interesa iza kojih tek treba aktivno da se stane. 

Usled prethodno natuknute nekoherentnosti interesa i političkih pozicija ne možemo reći da postoji nešto takvo kao što je narod-za-sebe (čak ni, primera radi, u situacijama poput NOB-a, jer znamo da je i tu bilo više sukobljenih strana ), ali odmakom od statične predstave naroda možemo razumeti narodno i(li) studentsko jedinstvo iz drugačije optike, te uvideti da se u ovom pokretu događaju neki – tokom proteklih (neoliberalnih) decenija – gotovo zamrli oblici organizovanja. To da neko može da dođe na zbor i ne samo da govori o lošim uslovima rada i ogavnom tretmanu (lokalne i državne) vlasti, već da se o tome glasa i odlučuje zajedno sa ostalim stanovnicima, te nešto povodom toga zajednički preduzme, nikako nije mala stvar.
Sa druge strane, pojavu razlika, sporova i razilaženja unutar ovih okvira ne treba uvek videti kao narušavanje jedinstva, već pre kao put ka njegovom dostizanju. 

Drugim rečima, „narušavanjem“ apstraktnog jedinstva, tek se otvara prostor za uspostavljanje stvarnih i legitimnih oblika jedinstva na raznim nivoima. Tu postaju moguća i iznenađujuća prekoračenja zdravorazumski shvaćenih okvira interesa određenih grupa: kada studenti u svom četvrtom zahtevu utiru put ka besplatnom obrazovanju, to se ne može ograničiti samo na njihove neposredne interese, već se na taj način njihova borba smešta u okvire borbe za pravednije društvo u celini u transgeneracijskom smislu. Na delu je opšti i javni interes čitavog društva, ne samo poboljšanje uslova studiranja za postojeće studente, već i otvaranje više mogućnosti za studiranje onih koji dolaze iz nižih klasa. Isto važi i za ostale zahteve. 

Nije samo reč o tome da se utvrdi odgovornost za pad nadstrešnice i pogibiju šesnaestoro ljudi, već da nam se tako nešto više ne događa u budućnosti. Radi se o nečemu što uključuje sve ljude koji hodaju ulicama ove zemlje i svakodnevno koriste javnu infrastrukturu. Na drugoj strani stoje interesi vlasti, kapitalista i privatnih kompanija (podizvođača i izvođača radova) u direktnoj suprotnosti sa životom ljudi koja je do izražaja došla upravo u tom padu i obrušenju. Jedinstvo u žalosti, zahtevima i borbi upravo znači insistiranje na ovoj suprotnosti i razlici.

Do svega ovoga, naravno, i to treba stalno imati na umu, ne mora nužno da dođe. Jedinstvo o kojem smo govorili se stvara i gradi, ali se i aktivno razara i razgrađuje. Do značajnijih dogovora i odluka ne mora da dođe. Sve to, usled pritiska države, ali i zbog unutrašnjih razilaženja i protivrečnosti, može da izostane. U tom smislu, situaciju treba sve vreme razumeti kao otvorenu, bez ikakve zablude da će stvari prepuštene svojim tokovima i bez aktivnog učešća, dovesti tamo gde nam se sada čini. Jer to i jeste polje politike: neuredno, zbrkano, određeno praksom i organizacijom, ali i nametnutim ograničenjima.

Na kraju, i priča o heterogenosti, kao i ona o jednakosti/jedisntvenosti, mnogo je složenija i produktivnija nego što nam se na prvi pogled čini. Ovo je samo poziv na preispitivanje ovih kategorija s obzirom na trenutno stanje i procese koji se pred nama razvijaju, procese kojima svi u manjoj ili većoj meri, čak i kao pasivni posmatrači, doprinosimo.


Ako nekakvog jedinstva u aktuelnoj pobuni u Srbiji ipak ima, onda je pitanje u čemu se ono ogleda?