Najmanje šanse da vas zapadne da radite spomenik u Crnoj Gori imate ako ste mladi ili žena. Stariji muškarci, odreda sa vješto fazoniranim bradama i zamišljenim pogledima, vedete akademske scene iz osamdesetih, još suvereno vladaju spomeničkom scenom Crne Gore.

Od referenduma na ovamo, mahom u tajnosti ili makar bez dovoljno javnih procedura, mimo valjanih konkursa i šire rasprave, podignuto je na desetine spomenika, uglavnom po sistemu dogovora, a koji su često i raskidani, sporeni, ili izazivali podsmijeh javnosti.

Centar za demokratsku tranziciju (CDT) [objavio je analizu](https://www.cdtmn.org/analize/spomenici-u-crnoj-gori-2006-2022/) crnogorskih spomenika u periodu 2006-2022 koja je pokazala da se ova uzvišena a lukrativna oblast mora što prije urediti. Da je rasipanje novca nezaobilazna norma lijepo se vidi na primjeru biste u Danilovgradu koja je koštala 4.500 eura, ali pošto je autor Mitar Živković od lika Ljuba Čupića napravio karikaturu dostojnu samo mimova po Tviteru, spomenik je hitno uklonjen uz protest istih onih koji su ga i platili – građana Danilovgrada. 

Primjera je mnogo, samo jedan spomenik vajara Zlatka Glamočaka koštao je 16.000 eura, a posljednji koji je napravio na Cetinju radio je godinama, u više navrata nudeći neprihvatljiva rješenja. 

Novac jeste važna kategorija, ali način na koji su se kultura i politika spajale na svečanim otvaranjima samo je dio tužne slike ovog kičerskog dila u kome su nerijetko poniženi i baština i javni prostor. Spomenici raznih veličina su uklanjani, premještani, stavljani na kružne tokove, kradeni, a skupocjena rješenja su lomljena. 

Takođe, publikacija CDT-a je pokazala da su spomenici u pojedinim slučajevima u opštinskoj dokumentaciji kategorisani kao privremeni i pomoćni objekti. Time se u bukvalnom značenju spomenik izjednačava sa garažama, septičkim jamama, pristupnim rampama i drugim objektima koji se, prema važećem Zakonu o planiranju prostora i izgradnji objekata, definišu kao neki od privremenih ili pomoćnih objekata.

**KULT LIČNOSTI I REVIZIONIZAM**

Sve što je moglo da se radi spomenicima, rađeno je – bacan je na njih dinamit, kao na obelisk u Tuđemilima kod Bara, mijenjani su natpisi i dodavani krstovi, kao na spomeniku na Bojnoj njivi kod Mojkovca. Po nikšićkom spomeniku Ljubu Čupiću pijani vandal je urinirao, Grguru barskom u Baru su ucrtani kukasti krstevi, a nakon prijetnji da će završiti u moru, bista Veljka Vlahovića sklonjena je i odložena ispred radničke menze brodogradilišta u Bijeloj.

![](https://cms.normalizuj.me/assets/48be8e5a-870e-49c0-98eb-78382175771a)
Koprivica, foto: CDT{.caption}

Istoričarka umjetnosti Tatjana Koprivica kaže da je analiza CDT-a pokazala manjak zakonske obaveze, neplanski rad u javnom prostoru, te da su mnoga rješenja vrijednosno i estetski sporna. Sistem je bez dugoročne vizije i služi da se zadovolje trenutne potrebe i interesi. A pošto interesa ima raznih, tako po Crnoj Gori niču spomenici kvislinzima i osuđenim ratnim zločincima, dok je bista narodnog heroja Save Kovačevića završila na smetlištu u Grahovu, da bi na inicijativu mještana prenešena u porodičnu kuću Kovačevića u Nudolu.

Ne čudi nalaz CDT-a da je najveći broj spomenika u Crnoj Gori posvećen istorijskim ličnostima, odnosno vladarima. Veliki broj odnosi se na kult istorijskih bitki i događaja crnogorske istorije. Analiza je pokazala i da su samo dvije žene, princeze Jelena Savojska i Ksenija Petrović, zavrijedile skulpturu u posljednjih šesnaest godina. 

A da je važno prevazići isključiv odabir tema koje slave kult ličnosti smatra arhitektica i izvršna direktorka Expeditio Biljana Gligorić. Dodaje da je to dokaz stagnacije i razumijevanja uloge spomenika, ali i da je cilj dati omaž i materijalizovati teme koje slave univerzalna ljudska dostignuća.

![](https://cms.normalizuj.me/assets/3136c0df-31cb-4192-86fe-210918051d96)
Spomenik V. Visockom u Podgorici,  foto: Relja Brković{.caption}

Tematika spomenika zajedno sa neplanskim postavljanjem dovodi do opšteg odsustva konsenzusa i šireg dijaloga, a sve kako bi se ciljano izbjegao konflikt mišljenja. Gligorić smatra da je upravo odsustvo kulture dijaloga i komunikacije izvor mnogih sukoba.

„Zašto u ovom, kao i skoro većini drugih procesa i oblasti, mi kao društvo potcjenjujemo moć učešća šire i stručne javnosti, je nešto što već dugo ne mogu da odgonetnem. Ovo je posebno važno kada imate društvo koje je malo po svojoj veličini, gdje se svi manje više skoro poznajemo...  Mislim da se zanemaruje snaga procesa, uređenosti, procedura, kriterijuma, konstruktivne diskusije”, rekla je Gligorić.

**KONKURSI I RJEŠENJA**

Da se u Crnoj Gori sa spomenicima radi bez reda i po internim dogovorima prva je nedavno upozorila Svetlana Racanović, predavačica na Fakultetu likovnih umjetnosti, koja je na otvaranju Crnogorskog likovnog salona lokalnim funkcionerima poručila da je nedopustivo to što se događa na Cetinju. Na Cetinju se dešava ono što je trend u cijeloj državi, pa su dva ubjedljivo najuposlenija autora, Dimitrije Popović i Zlatko Glamočak, nedavno izašli sa svojim novim djelima, spomenicima Princezi Kseniji i pjesniku Lesu Ivanoviću.

![](https://cms.normalizuj.me/assets/11711fec-ea00-4f47-8ddf-6eba60629dc5)
Umjetnik Dimitrije Popović, autor "Ksenije"{.caption}

Narudžba, cijena, način na koji se bira idejno rješenje, sve je to u drugom planu, obavijeno velom tajne, baš kao što je bez ikakvog javnog konkursa ili debate na ulaz u Cetinja stavljeno slovo O, spomenik na kružnom toku koji je djelo mašinskog inžinjera Veska Pejovića, svojevrsnog spomeničkog entuzijaste i preduzetnika koji se pojavljuje kao idejni tvorac većine novih cetinjskih spomenika.

CDT napominje da su upravo te skulpture kao pokloni opštinama često postavljane uz nedovoljno transparentne procedure, što se može reći za sporno slovo O i još dva rada Dimirtrija Popovića iz 2013 – U slavu Njegoševe misli,  i Crnogorkin bunar želja. Kao primjer poklona i narodne izreke da mu se ne gleda u zube, primjera je mnogo, a jedan od najnovijih je spomenik Ivana Crnojevića ispred podgoričke gimnazije.

![](https://cms.normalizuj.me/assets/799a5576-eb24-45b2-b998-77afdf08e36a)
Ivan Crnojević, foto Relja Brković{.caption}

Neki konkursi za spomenike su raspisani kako bi se legalizovalo već postojeće rješenje i favorizovao određeni umjetnik, napominju iz CDT-a. Sastavi komisija i žirija za idejna rješenja nerijetko su tajni i nijesu sastavni dio dokumentacije, a sporna rješenja su birana čak i kada su u sastavu komisija bili članovi akademske zajednice ili umjetnici koji formalno ispunjavaju potrebne kriterijume.

**PARE I MUZIKA**

Da je situacija od reda podređena narodnoj poštapalici o količinskom odnosu para i muzike dokazuje i podatak da se od obnove nezavisnosti nijedan spomenik nije podigao u čak šest opština na sjeveru Crne Gore. Jug države je u pomenutom periodu pretrpio neznačajan broj novih obilježja, dok je glavni fokus stavljen na Podgoricu, Cetinje, Nikšić i Tuzi.

Da bi haotična slika bila potpuna, vjerske organizacije poput Srpske pravoslavne crkve (SPC) bez dozvole podižu spomenike u blizini svojih vjerskih objekata. Tako je, prema analizi CDT-a, SPC najviše spomenika postavila u Podgorici bez dozvole Glavnog grada. Spomenici Nikoli Tesli i 1700. godišnjici Milanskog edikta pored Sabornog hrama Hristovog Vaskrsenja u Podgorici nalaze se na Evidenciji bespravno podignutih objekata kao spomen-obilježja. 

![](https://cms.normalizuj.me/assets/c10b47d6-877d-4aea-ac36-5e896f933901)
Spomenik Tesli, podignut bez dozvole, Foto: Normalizuj{.caption}

Bespravna gradnja bez opštinske dozvole nije spriječila predsjednika opštine Kolašin Vladimira Martinovića da amandmanskim djelovanjem iz budžeta izdvoji [pedeset hiljada eura za gradnju spomenika mitropolitu Amfilohiju Radoviću](https://www.vijesti.me/vijesti/drustvo/640870/za-spomenik-amfilohiju-50000-eura-joanikije-i-martinovic-potpisali-ugovor). Novac Kolašinaca otišao je na račun SPC, a Martinović je tom prilikom kazao da to „nije samo spomenik jednom vjerskom poglavaru“ već i kulturni spomenik, jer je pokojni mitropolit bio „kulturni djelatelj i član Udruženja književnika Crne Gore.“

Nedostupni i neprecizni izvori finansiranja i ugovori za izradu spomenika nastavak su tajnovite priče. Analiza CDT-a pokazala je i da su nerijetki donatori bili neimenovani građani i dijaspora, kao što je iznos od 25.000 za podizanje spomenika komitama u Nikšiću. Don Krsto Ivanović čekao je više od deceniju da izađe iz podruma u Budvi, što nije spriječilo opštinu da nacrtom Programa investicija za 2018. godinu izdvoji 20 hiljada eura za „izgradnju“ Ivanovićevog spomenika.

**NEKAD I SAD**

Spomenici građeni u doba bivše SFRJ odaju utisak umjetničke grandioznosti, poduprijeti istorijskim narodno-oslobodilačkim motivima. Socijalistički epitet društva i potenciranje veličine državne zajednice, uz činjenicu da je rijetko što bilo privatno vlasništvo kao danas, umnogome su olakšali i strukturu i planiranje kulturnih obilježja, ali i njihovo sprovođenje u djelo.
Gligorić smatra da je SFRJ bilo lakše planirati, te da su slomom jednog sistema i smanjenjem države neke njene bivše republike platile drastičnim deficitom kapaciteta u oblasti planiranja prostora, ali i velikim pritiscima raznih sila razvoja, koji se na kraju izvitoperio i postao „sve samo ne to“.

![](https://cms.normalizuj.me/assets/d1a5cebe-78dc-4df2-b6c4-22082ac685f2)
Gligorić, foto: Privatna arhiva{.caption}

“Kultura je jedan od najvažnijih segmenta kvalitentog razvoja jednog društva, i nikako ne smije da bude žrtva ekonomske situacije, neobrazovanih i partijski vođenih donosioca odluka, revizionističkih ideja vezanih za istorijske činjenice, niti podilaženju nekim dnevno političkim ciljevima ili nečijoj sujeti. Javni prostor pripada svima nama i javnost ima vlasništvo nad njegovim korišćenjem, planiranje i uređenjem”, ističe Gligorić.

Dodaje da spomenici predstavljaju okamenjene stavove političkih elita i način njihove komunikacije sa nama, te da je nemoguće da taj segment ne bude direktno korišćen za slanje poruka.

“Kao i kod svih poruka, ne znači da su sve pametne, dobronamjerne, korisne, neutralne i da nisu manipulativne“, navodi Gligorić i zaključuje da tek kada se budemo sredili i umirili kao društvo možemo očekivati približavanje najboljim praksama iz EU i svijeta.

Objava članka podržana od Ministarstva kulture i medija kroz Fond za podsticanje pluralizma i raznovrsnosti medija{.caption}





Kako su od referenduma do danas u Crnoj Gori monumenti podizani bez reda, računa i okvirne strategije

Spomenici koji javljaju haos