Danas se na cijelom svijetu Francuska zove Revolucijom; i od sada će ova riječ "Revolucija" biti ime civilizacije sve dok je ne zamijeni riječ "Harmonija". Da! svi mi, veliki i mali, moćni i neshvaćeni, slavni i opskurni, u svim svojim djelima, dobrima ili lošima, kakva god bila, pjesmama, dramama, romanima, povijesti, filozofiji; da! posvuda i uvijek; da! boriti se protiv nasilja i prevare; da! oporaviti kamenovane i shrvane; da! utješiti, pomoći, uzdići, ohrabriti, poučiti; da! liječiti čekajući ozdravljenje; da! pretvoriti milosrđe u bratstvo, milostinju u pomoć, lijenost u rad, besposlicu u korisnost, nepravdu u pravdu, buržuja u građanina, rulju u narod, hulje u naciju, nacije u čovječanstvo, kraljeve u ljude; da! biti braća bijednika, kmetova, afričkih nadničara, proletera, razbaštinjenih, izrabljivanih, izdanih, poraženih, prodanih, okovanih, žrtvovanih, prostitutki, osuđenika, neznalica, divljaka, robova, crnaca, osuđenih i prokletih – da! zbog svega ovoga mi smo tvoji sinovi, Revolucijo!
Pasaž koji ste upravo imali priliku da pročitate napisao je veliki meštar od riječi Viktor Igo nekih sedamdesetak godina nakon velikog potresa koji je na koncu osamnaestog vijeka iz korjena promijenio svijet. Nije pamtio te slavne dane jer je, kako kaže udvorička pjesma iz naših krajeva, bio rođen tek posle njih. Ali je vjerovao. A preturio je preko glave čak dvije revolucije, izgnanstvo u koje ga je poslao uzurpator koji se samoproglasio carem, a u smiraj svojih zemaljskih dana stigao je i da sa bijesom i sjetom svjedoči nepreglednoj gomili leševa nesretnika koji su se prvi u istoriji ljudskog roda usudili boriti za svijet u kojem će biti moguće da "čovjek čovjeku bude drug". Meštar je i dalje je vjerovao.
Kako vjerovati danas?
O aktuelnom društveno-političkom trenutku u Francuskoj, te njegovim istorijskim i strukturnim uzrocima, razgovaramo sa Ivicom Mladenovićem. Naš sagovornik doktorat iz sociologije stekao je na Univerzitetu u Beogradu, a doktorat iz političkih nauka na Univerzitetu Pariz VIII. Radi kao predavač na Univerzitetu Paris 1 – Sorbonne i kao naučni saradnik na Institutu za filozofiju i društvenu teoriju u Beogradu. Pored navedenog, Mladenović je i glavni i odgovorni urednik izdanja za Srbiju mjesečnika “Le Monde diplomatique”, kodirektor regionalnog časopisa za novo promišljanje demokratije “Res Publica“ i direktor redakcije regionalnog ljevičarskog online časopisa "Novi plamen".
OTVARANJE PANDORINE KUTIJE
Neko bi se zapitao čemu razgovor o stanju u Francuskoj pored svih naših domaćih jada – institucionalne krize koja ubrzava tempo odavno započetog procesa društvenog urušavanja ili činjenice da političke elite više od trideset ljeta prikrivaju obim klasnog raslojavanja utjerivavanjem etno-nacionalizma u naše nejake kosti, nonšalantno nam prepuštajući brigu o simptomima (o otužnnom odbijanju da iste prepoznamo i priznamo da ne govorimo...). I zaista, čemu priča o današnjoj Francuskoj? Odgovor na to pitanje staje u jednu kratku rečenicu, koja nas vraća na na riječi velikog mešta sa početka ovog teksta: Après 1789 nous sommes tous Français!
Razgovor počinjemo od posleratnog perioda kada su postojanje komunističkog rivala na Istoku i pritisci socijalno deprivilegovanih slojeva učinili da dominantne klase "podare" ljudsko lice zapadnoevropskom kaptalizmu ublažavajući antagonizam između rada i kapitala pravičnijom distribucijom bogatstva. Tako u Britaniji imamo ambiciozni projekat izgradnje socijaldemokratije, u Zapadnoj Njemačkoj kombinuje se ideologija ordoliberalizma sa hrišćanskom socijalnom doktrinom, dok u Francuskoj imamo dirižizam. Kako je izgledao ovaj društveno-ekonomski model?
Francuski konsenzus između rada i kapitala je imao istu logiku kao i isti društveni fenomen u Britaniji i Nemačkoj, razlike su bile više formalne prirode jer je sprovođen u jednom specifičnom nacionalnom kontekstu sa specifičnim političkim i socijalnim akterima. Naime, u osnovi svih tih procesa se nalazi klasna borba, odnosno činjenica da su u međuratnom periodu, i naročito tokom rata, dominirane klase ojačale svoju poziciju u klasnoj borbi, tako da su, u strahu od toga da izgube sve, kao što je to bio slučaj u Sovjetskom savezu, dominantne klase prihvatile da izgube nešto. Drugim rečima, odnos snaga u klasnoj borbi je pomeren u kroist dominiranih klasa, u Francuskoj, kao i u ostatku sveta, tako da su stvoreni uslovi da se ublaže, kako ti kažeš, antagonizmi između rada i kapitala.
Mladenović, foto: Portal Novosti
Francuska specifičnost u odnosu na Britaniju i Nemačku je pak ta da su njeni sindikati, kao ekonomske organizacije radničke klase, zadržali jak stepen autonomije u odnosu na partije levice, kao političke organizacije radničke klase, ali i činjenica da su tri glavne posleratne partije bile glavne organizacione snage antifašističkog pokreta otpora, tj. komunisti, degolisti i socijalisti. U pitanju su i tri ključne političke formacije koje su se, sve do De Golovog ustavnog udara 1958. godine, kada je srušena IV Republika i s V Republikom instaliran jedan oblik monarhističkog prezidencijalizma, smenjivale na vlasti. Iako je režim IV Republike politički bio jako nestabilan, Francuska je na socijalnom planu živela svojih „trideset slavnih“ godina, odnosno godine do tada nezabeleženog društveno-ekonomskog razvoja.
Taj razvoj je bio utemeljen upravo na klasnom kompromisu, koji su izdejstvovale potčinjene klase, a u političkom polju je izveden kao određena vrsta kompromisa između socijalista, komunista i degolista, koji je operacionalizovan kroz tzv. Žan-Moneov Plan koji se nalazi u osnovi dirižizma. U pitanju je, dakle, jedan period relativno neautoritarnog planifikovanja, tj. dirigovanja društveno-ekonomskim procesima kojima se nije dovodio u pitanje sâm kapitalizam, ali je taj kapitalizam bio snažno kontrolisan od strane državih elita kako bi uzimao u obzir i interese tradicionalno eksploatisanih slojeva. Pritom, za razliku od nekih evropskih zemalja, ti procesi su se odvijali na laičkim temeljima francuskog republikanizma.
Uprkos naporima zagovornika većeg tržišnog otvaranja, poput šampiona liberalizacije iz degolističkog tabora Rejmona Barua i Žaka Širaka, uspostavljeni klasni konsenzus je odolijevao (Širak i njegovo zagovaranje tržišnih politika bili su predmet parodije autora popularnog stripa o nepokorenom galskom selu). A onda je došla 1983. godina kada su upravo oni koji su, ni manje ni više, obećavali tranziciju ka socijalizmu otvorili Pandorinu kutiju neoliberalizma. Šta nam možes reci o ovom zaokretu, njegovim akterima i kontekstu u kom se dogodio?
Ključna stvar koju bih imao da kažem na tu temu je da procese moramo da tumačimo ne kroz neke voluntarističke poteze individualnih ili kolektivnih političkih aktera, već u kontekstu tada aktuelnih klasnih i geopolitičkih odnosa. Dolazak Fransoa Miterana i komunista na vlast u Francuskoj je, ukoliko se ne varam, treba to još jednom proveriti, poslednji ozbiljan trzaj transformativne i dekompleksirane levice u Evropi. Dakle, u momentu kada recimo u Britaniji Toni Ben i leva frakcija laburista doživljavaju istorijske neuspehe, levica u Francuskoj drži poluge moći u veoma nepovoljnim globalnim okolnostima. Naime, to je period kada sovjetski sistem upada u veliku krizu, odnosno kada prestaje da bude realna alternativa zapadnom kapitalizmu, dok se istovremeno dešava i drugi talas globalizacije koji znatno redukuje potencijal za delanje i ekonomskim i političkim organizacijama levice.
Drugim rečima, odnosi snaga u klasnoj borbi počinju opet da se menjaju u korist dominantnih klasa. Socijalisti i komunisti su 1981. godine došli na vlast predlažući program radikalnih reformi za ukidanje kapitalističkih odnosa u Francuskoj, i u prve dve godine na vlasti, od 1981. do 1983. oni zaista sprovode brojne progresivne reforme. Međutim tada se suočavaju sa štrajkom kapitala i opstrukcijom desnice koja drži vlast u najjačim državama Evropske zajednice. Izbor je, dakle, bio ili oportumizam, ili nastavak sa socijalističkim reformama, ali uz rizik da će to dovesti do izbacivanja Francuske iz Evropske zajednice, odnosno do pada kupovne moći, preseljenja francuske industrije, još veće inflacije i devalvacije franka, i do radikalnog intenziviranja socijalnih sukoba koji bi potencijalno mogli da dovedu i do nekog oblika građanskog rata.
U odnosu na takvu neizvesnost, francuski socijalisti su izabrali oportunizam i neoliberalnu izvesnost, odnosno Tačerkinu devizu There is no alternative. Generalno, već nakon povlačenja De Gola, s Žoržom Pompiduom i naročito Valeri Žiskar Destenom je doveden u pitanje klasni konsenzus, odnosno dirižizam, ali to je bilo više na diskursnom nego na praktičnom nivou, dok je, paradoklsalno, na njega stavio tačku Fransoa Miteran, socijalista koji je osvojio vlast na antikapitalističkom programu.
Uslijedile su decenije u kojima su, u većoj ili manjoj mjeri, sprovođene protržišne reforme praćene narodnim negodovanjem i predgrađima koja su (po)tonula u mržnju. Ali čini se da su sadašnjem francuskom društvenom trenutku, koji se dâ opisati kao zima nezadovoljstva građana akterima politike, u dobroj mjeri doprinijele politike administracija koje su prethodile aktuelnom predsjedniku. Alen Badiju nam je dao ubjedljivu analizu Sarkozijeve vladavine, a čega je Fransoa Oland bio ime?
Jeste, 2012-oj godini su prethodile decenije postepenog razaranja socijalne države i društvene kohezije, koje su dovele i do nekoliko kraćih događaja koji su ličili na socijalni rat i odvijali su se pre svega u predgrađima Pariza. U kontekstu sve veće prekarizacije društvenih i ekonomskih odnosa, i prateće atomizacije radništva, dolazi i do postepene transformacije partija.
Socijalistička partija je npr. od 1981. sve više skretala u desno, tako da je Socijalistička partija na čelu s Olandom imala malo šta zajedničko i sa Socijalističkom partijom Fransoa Miterana, a da ne govorimo o izvornim socijalistima Žana Žoresa. Fransoa Oland je primarno, dakle, ime propasti jedne istorijske stranke, odnosno Socijalističke partije. U pitanju je jedna od dve glavne partije vlasti koja je imala nekoliko istorijskih prilika da vrši pozicije moći, i svaki put je razočarala, osim u nekoliko epizoda kada je bila deo šire leve koalicije sa komunistima, i u toj konfiguraciji uspevala da institucionalizuje neke mere koje ćemo nakon toga percipirati kao velika socijalna dostignuća.
Na primer, poslednja socijalistička vlada, ona s početka 2000-ih koju je predvodio Lionel Žospen, je na mnogim nivoima bila katastrofalna, ali jedna o njenih više simboličkih nego stvarnih pobeda je ipak uvođenje 35-časovne radne nedelje. Oland dolazi na čelo Francuske s parolom „moj glavni neprijatelj je svet finansija“ i zahvaljujući podršci koju je u drugom krugu dobio od radikalne levice, jer bez direktne podrške komunista i Melanšona on nikada ne bi bio izabran za predsednika. Sećam se jako dobro tih izbora, pratio sam ih direktno u Parizu, pisao s velikim entuzijazmom o oduševljenju i optimizmu koji vladaju među ljudima levice, na društvenim mrežama prenosio slavlje sa trga Bastilja i sa ulica Pariza generalno na kojima je bilo na stotine hiljada građana sa zastavama socijalista, komunista, radikalne levice, sindikata, čak i pojedinih trockističkih organizacija…
Postojalo je dakle opšte uverenje da će levica na vlasti možda zaustaviti ovu reakcionarnu kontrarevoluciju koja je bila na snazi 30 godina. Međutim, ubrzo je splasnuo taj entuzijazam, jer smo svi shvatili da socijalisti na vlasti ne samo da neće biti ime bar nekakve minimalno progresivne politike i da neće realizovati platformu na kojoj su dobili podršku, nego da će voditi još liberalniju politiku od konzervativaca.
Ljevičari proslavljaju Olandovu pobjedu, foto: Rojters
Olandova vlada je čak liberalizovala i zakon o radu, za koji se verovalo da je deo civilizacijskih tekovina francuske levice i koji je ostajao nedodirljiv čak i konzervativcima decenijama pre toga, i to vrlo autoritarno, koristeći član 49 stav 3 iz Ustava Francuske koji omogućuje vladi donošenje zakona dekretima, bez rasprave i podrške u Nacionalnoj skupštini. Pošto Oland i vlada nisu imali podršku u Socijalističkoj partiji za ovaj zakon, oni su ga nametnuli, i tim činom je i simbolički sahranjen francuski socijalizam. Nedugo nakon toga je krenuo elektoralni krah francuske Socijalističke partije, koji je dovršen na poslednjim predsedničkim izborima, kada je njihova kandidatkinja, inače gradonačelnica Pariza, An Idalgo, osvojila svega nešto više od 1% glasova.
KAKO SE KALIO JUPITER
I onda se 2017. godine u kontekstu rastućih socijalnih razlika, erozije države socijalnog staranja i zatrovane političke sfere pojavljuje (neoliberalni) junak našeg doba - naoružan anti-sistemskom retorikom (iako je i sam dio sistema), paletom tehnokratskih rješenja i ljudima spremnim da ih bespogovorno sprovode (odlučivanje je bolje prepusiti ekspertima – konsultovati običan svijet je tako passé), odlučan da "prokrči" treći put s onu stranu ljevice i desnice (svaka sličnost sa Tonijem Blerom i Gerhardom Šrederom je, i pored kozmetičkih promjena, po svoj prlici namjerna) u čemu mu zdušno pomažu svi mediji glavnog toka pružajući udžbenički primjer procesa proizvodnje pristanka. Koji strukturni razlozi su uslovili pojavu Emanuela Makrona?
Makronova retorika je bila više anti-partijska nego anti-sistemska. On je naime insistirao na tome da stare partije očigledno nisu sposobne da sprovedu neophodne reforme francuskog društva i države, po ugledu pre svega na anglosaksonske zemlje, te da su za to potrebni novi ljudi, navodno neopterećeni ideologijama i starim političkim podelama, koji su sposobni da za ovaj modernizacijski projekat mobilizuju političku i društvenu većinu. Makron je u stvari projekat dominantne elite kojoj je bila potrebna figura koja nadilazi, u Francuskoj ipak još uvek simbolički važne, ideološke podele, i koja je sposobna da oko svog imena okupi sve centriste oko jedne neoliberalne platforme.
Ni socijalisti ni konzervativci u prethodnim decenijama nisu mogli da potpuno razore francusku socijalnu državu koja je izgrađena na klasnom konsenzusu nakon Drugog svetskog rata, zbog specifičnosti ovih partija. Naime, etablirane partije ipak su bile koliko toliko demokratski organizovane, sa puno unutrašnjih frakcija, sa specifičnom strukturom koja je podrazumevala da postoje ipak jasna pravila igre, potreba za stvaranjem konsenzusa i unutarstranačkih koalicija, a bilo je potrebno i veliko iskustvo u političkom životu da bi neko došao u poziciju da bude recimo kandidat za predsednika.
Širak ili Oland su morali da po nekoliko decenija prolaze mnogobrojne stepenike unutar svojih političkih formacija, da obavljaju odgovorne funkcije, da osluškuju potrebe običnih građana kroz direktan kontakt s njima u svojim izbornim jedinicama, da budu birani na različitim nivoima unutar državne administracije, ali i da pobeđuju na izborima unutar svojih partija, a to je značilo da moraju da prave sporazume sa jakim unutarstranačkim frakcijama, tj. sa socijalnim degolistima, u slučaju Širaka, odnosno sa radikalnim levičarima, u slučaju Olanda, da bi održali svoje partije u životu.
Svaka konzervativna i socijalistička vlada su se suočavale sa snažnom opozicijom unutar svojih redova pri svakom pokušaju razaranja određenih elemenata socijalne države, i morali su da budu jako odmereni u kalkulacijama jer bi svaki neodmeren potez dovodio u pitanje opstanak tih partija. Već sam ti pomenuo primer Olanda koji je za izmene zakona o radu ostao u manjini u Socijalističkoj partiji, i nametanje tog zakona, kao i još neke druge mere, je bio početak kraja Socijalističke partije, jer je srušen unutarstranački konsenzus i pravila igre koja su partiju decenijama držale na okupu.
Dakle, ove partije su bile previše kompleksni sistemi, u kojima su stari ideološki antagonozmi igrali veliku ulogu, tako da su ih kontradikcije između onoga što su programski zagovarale i onoga što su u praksi radile dovele u krizu. Bilo je potrebno naći figuru koja će, kao nekada De Gol, biti jedino bitno lice čitavog jednog pokreta bez demokratskih mehanizama koje odlikuju kompleksne strukture, i koji će biti sposoban da nadilazi tradicionalne političke podele. Veliki mediji, od kojih su 90% u Francuskoj u vlasništvu 8 domaćih, a poneki i stranih milijardera, prepoznali su u Makronu tu ličnost, i od njega napravili politički projekat koji je na talasu duboke krize tradicionalnih partija izbio u prvi plan, i uz diskurs ni levica-ni desnica i istovremeno i levica-i desnica, uspeo da razgradi te partije, odnosno preuzme im i centrističke kadrove, i centrističko biračko telo.
Ilustracije radi, kandidati istorijski vodećih partija na levici i desnici su zajedno u prvom krugu predsedičkih izbora 2012. osvojili su oko 56% glasova, da bi se taj procenat 2022. smanjio na oko 7%.
Pomenuti mainstream mediji, koji vole da aktuelnog predsjednika porede sa vrhovnim božanstvom rimskog panteona, insistirali su da se radi o novoj, neukaljanoj pojavi na političkoj sceni iako je sam Makron prošao francusku verziju cursus honorum tj. obrazovanje i službovanje potrebno za reprodukciju vladajućeg poretka. Kakav je zapravo bio razvojni put aktuelnog francuskog predsjednika? Kako se kalio Jupiter?
Kao i svi raniji predsednici, osim De Gola i Sarkozija, i Makron je produkt francuskih velikih škola, ili Grandes écoles, odnosno elitnih ustanova koje upisuju deca roditelja sa velikom količinom ekonomskog i/ili kulturnog kapitala. Broj dece iz narodskih klasa koja prođu konkurse na velikim školama se meri u promilima. U Francuskoj je viskoobrazovni sistem podeljen između univerziteta, koji predstavljaju relativno demokratskije ustanove, recimo na francuskim univerzitetima studira nešto manje od 10% dece iz narodskih klasa, i velike škole, ili škole moći, koje faktički služe za reprodukciju francuske elite.
Foto: aa.com.tr
Makron dolazi iz visokobrazovane provincijske porodice medicinara iz mondenskog dela Amijena, gradića koji je udaljen od Pariza oko 200km. Otac mu je profesor neurologije na Pikardijskom univerzitetu, a majka lekarka. S majčine strane, ukoliko se dobro sećam, takođe nasleđuje jak kulturni kapital, jer su mu baka i deka bili profesori. Nakon što je pohađao najprestižniju parisku gimnaziju Anri IV, dva puta nije uspeo da prođe konkurs na najelitnijoj francuskoj velikoj školi, Nacinalnoj školi za adminiustraciju ili ENA, ali je primljen na Univerzitetu Pariz 10 i na drugoj elitnoj velikoj školi, Sciences Po.
Nakon završetka osnovnih studija iz filozofije i političkih nauka, iz trećeg puta mu uspeva da bude primljen i na ENA, čime počinje njegov vrtoglavi profesionalni uspon, najpre u francuskoj administraciji, kao finansijski inspektor, a onda, sa 30 godina, postaje bankar u Rotšildovoj imperiji. On se tu probija neverovatno brzo, kolege mu daju nadimak „Finansijski Mocart“ i sa 32 godine postaje rukovodilac Rotšildove banke i milioner. Zanimljivo je da je u studentskim danima bio blizak idejama suverenističke levice, odnosno radio je u administraciji gradonačelnika 11-tog pariskog arondismana, Žorža Sara, a na predsedničkim izborima je glasao za Žan-Pjera Ševenmona.
Na minulim predsjedničkim izborima Makron je odnio pobjedu, ali je njegova partija Republika u pokretu (usljed pada popularnosti za potrebe izborne kampanje izvršen rebrending pa partija mijenja naziv u Renesansa) na parlamentarnim izborima izgubila apsolutnu većinu u donjem domu parlamenta. Kako će se rezultat izbora odraziti na Makronov drugi mandat i kako vidiš rekonfiguraciju političkog pejzaža, sa akcentom na centar, nakon Makronovog neminovnog, po sili zakona, odlaska sa državnih funkcija?
Francuska je, ako se ne varam, jedina država u Evropi u kojoj Vlada vlada iako joj nije izglasano poverenje u Nacionalnoj skupštini. To se nije desilo jer ona i nema većinu u donjem domu parlamenta. Naime, nakon što su završeni zakonodavni izbori, bilo je jasno da Makronova politička formacija nije obezbedila većinu, iako je u prethodnom sazivu imala i apsolutnu i kvalifikovanu većinu kao retko koja politička partija u poslednjih nekoliko godina, odnosno da će vladati tako što će ad hoc tražiti većinu za konkretne zakone, bilo od pre svega Republikanaca, bilo od Nacionalnog zbora, bilo od obe ove desničarske formacije. Nije nemoguće i da joj podršku oko nekih zakona pruže i socijalisti. Recimo, levičarska koalicija je predložila vraćanje solidarnog poreza, ali su protiv tog predloga Makronovoj Vladi podršku pružili poslanici ekstremne desnice, tako da je on odbačen. Osim toga, Francuski politički sistem je izrazito nedemokratski. Izvršna vlast može da donosi zakone čak iako nema većinu u Nacionalnoj skupštini, korišćenjem člana 49. stava 3. Ustava Francuske. To je nešto slično lex specialis zakonima u našim domaćim praksama.
Dakle, krene diskusija o nekom zakonu, Vlada utvrdi da za njega neće obezbediti većinu, i onda odluči da prekine raspravu u skuštini o njemu i naprosto izvršna vlast nametne taj zakon zakonodavnoj vlasti, zahvaljujući toj ustavnoj mogućnosti. Jedini način da se u tome spreči je da se obezbedi većina u skupštini i izglasa nepoverenje čitavoj vladi, što je skoro nemoguće, jer bi značilo da tu većinu moraju da grade levica, desnica i ekstremna desnica, a to trenutno deluje kao naučna fantastika.
Kao što sam ti malopre pomenuo, i Fransoa Oland je koristio tu nedemokratsku praksu kada je socijalističkkoj većini, koja je bila protiv neoliberalnih modifikacija zakona o radu, nametnuo iste modifikacije, znajući dobro da socijalistička većina neće izglasati nepoverenje toj vladi zajedno s desnicom. Ipak, biće zanimljivo pratiti dalje procese, jer će i Republikanci, ali i dve manje formacije unutar Makronove većine, pre svega Fransoa Bajrua i Eduara Filipa, koje imaju veliki broj poslanika, verovatno nastojati da se malo distanciraju od sve nepopularnijeg Makrona, a sve u kontekstu budućih predsedničkih izbora, kako ti lepo sugerišeš. Koliko daleko će ići to distanciranje i kakve će biti njegove političke posledice, to u ovom momentu nije jasno.
Kraj prvog dijela, nastavak pročitajte ovdje.