Krajem 19. vijeka Japanu su veoma koristile ideje čuvenog pravnika i nekadašnjeg ministra pravde Crne Gore Valtazara Bogišića pri usvajanju Građanskog zakonika, važnog zakonskog rješenja kojim su se, u najkraćem, uredila sva pitanja u vezi sa imovinom. U to vrijeme, postojala je potreba za kodifikacijom građanskog prava u Japanu, ali ne zato jer su je tadašnje vlasti same prepoznale, već su to zahtijevale zapadne sile – da se japanski pravni sistem osavremeni i Japan “civilizuje”.
Ostrvska država se preko volje otvarala ka svijetu, a sve je počelo posjetom američkog admirala (komodora) Metjua Perija 1853. godine. Osim toga, suočavala se i sa posljedicama Neravnopravnih ugovora (niz dogovora između zapadnih sila poput Holandije, Britanije, Rusije i SAD-a i Japana tokom sredine 19. vijeka koji su doveli do formiranja ključnih japanskih luka za trgovinu sa ovim zemljama, što u Japanu nije bilo dobro prihvaćeno, mahom zbog konfučijanskog nepovjerenja u trgovinu i iskustva Kine kojem je Japan svjedočio).
Logično je onda bilo da su japanske vlasti tražile odgovarajuće pravne poretke na koje bi se ugledale pri sastavljanju Građanskog zakonika. Svaka od zapadnih zemalja, potpisnica Neravnopravnih ugovora, smatrala je da se Japan u tom procesu mora uskladiti sa njenim pravnim sistemom. Pored drugih uticaja, od kojih su najistaknutiji bili francuski i njemački, dobrim dijelom je za konačnu izradu japanskog pravnog rješenja poslužio Opšti imovinski zakonik za Knjaževinu Crnu Goru, jedan od najznačajnijih pravnih zbornika koji je regulisao imovinsko pravo na ovom prostoru, a koji je Bogišić, na poziv knjaza Nikole Petrovića 1872, pripremao 16 godina.
Važan je istorijski kontekst u kom nastaju ova dva zbornika. U drugoj polovini 19. vijeka, obje države su se, poslije duge i mračne izolacije, susrele sa izazovima koje je podrazumijevalo pozicioniranje na svjetskoj političkoj sceni. Nakon sticanja nezavisnosti od Osmanskog carstva na Berlinskom kongresu 1878. godine, Crna Gora je željela da se razvija kao nezavisna država, a Japan kao svjetska supersila, ravnopravna sa zapadom.
Obje države bile su svjesne da svoje ciljeve neće postići bez razvijanja vladavine prava. I tako su angažovale strane pravne savjetnike koji bi im pomogli da napišu zakonike. Da odabir tih savjetnika nije bio nasumičan, napominje Milena D. Šikanić u svojoj doktorskoj disertaciji “Promjene u japanskoj kulturi, etičkim modelima i pravnim kodifikacijama u periodu Meiđi restauracije (1868-1912)”.
Bogišić
Knjaz Nikola je od Rusije tražio da mu pošalju baš Bogišića, jer je bio veliki poznavalac društvenih prilika u Crnoj Gori, bio je dokazani pravnik i gajio je slične ideje i vrijednosti – i Bogišić i knjaz Nikola bili su veliki slavenofili. Pored toga, angažovanje Bogišića odgovaralo je prijateljskim odnosima Crne Gore i Rusije. Japan je, da bi se uskladio sa idealima Evropljana, pozvao stručnjake iz država čije je pravne sisteme smatrao razvijenim. Prvo Francuske, a potom i Njemačke.
Valtazar Bogišić je rad na Opštem imovinskom zakoniku za Knjaževinu Crnu Goru započeo 1873. godine. Zakonik je završen 1888, a počeo je da se koristi 1889. godine. Francuski savjetnik japanske vlade Gistav Boasonad je rad na japanskom Građanskom zakoniku započeo 1879. godine, jer je, baš kao i Bogišić u crnogorskom, uživao ugled u tadašnjem japanskom društvu. Ali, njegov je predlog odbačen, pa je rad na novom predlogu japanskog Građanskog zakonika počeo 1893. godine.
Zanimljivo je zašto je Boasonadov predlog Japanu bio neprihvatljiv. Prvi i osnovni razlog leži upravo u modernizaciji japanske države koja je već uzimala maha – godine prikupljanja znanja sa raznih strana svijeta bile su dovoljne da Japanci shvate da im lijeno prepisivanje i preuzimanje stranog zakonodavstva neće donijeti rezultate. Željeli su da zakonik usklade sa realnim stanjem stvari u državi. Tome je, naravno, doprinijelo i nezadovoljstvo revizijom Neravnopravnih ugovora iz 1887, što je fokus vratilo na japansku tradiciju i običaje. Bilo je tu i pragmatičnih razloga – u Japanu je tada, zbog uticaja Njemačke, postojao i veliki broj pravnika koji su izučavali njemačko pravo, a koji su bili protiv francuskog predloga zakonika. U korijenu sukoba ovih frakcija je sistem obrazovanja, koji je omogućavao učenje ili francuskog ili anglosaksonskog prava, ali ne i oboje. To je značilo da od obrazovanja koje je osoba stekla zavisi i njena mogućnost zaposlenja i društvenog uspjeha.
Važno je ukazati na to da je i u Crnoj Gori i u Japanu društveno uređenje koje je prethodilo modernizaciji država bilo feudalizam, a da je jedna od osnovnih ćelija društva bila čvrsta porodična zadruga. Takođe, i u jednoj i u drugoj zemlji do tada se sudilo uglavnom na osnovu običajnog prava.
Kako znamo da su Bogišićeve ideje i Opšti imovinski zakonik za Crnu Goru uticali na stvaranje Građanskog zakonika Japana? Bogišić u djelu ,,O položaju porodice i nasljedstva u pravnoj sistemi“ navodi da se 1878. u Parizu sreo sa predstavnikom japanske vlade, tadašnjim viceministrom finansija, Masajošijem Macukatom. Tada je upoznat sa time da se japanski Građanski zakonik sastavlja po ugledu na Napoleonov zakonik. Iznio je mišljenje da je iz zakonika potrebno isključiti dvije oblasti - porodično i nasljedno pravo, baš kako je i sam učinio prilikom izrade Opšteg imovinskog zakonika za Crnu Goru.
Masajoši
Bogišiću od susreta sa Masajošijem nije bio poznat uticaj njegovog predloga, sve do 1883. godine, kada je naišao na prvu svesku japanskog Građanskog zakonika objavljenu 1882. godine, u kojoj je bilo i Boasonadovo pismo japanskom ministru pravde. Bogišić piše da je tu Boasonad objasnio kako je iz predloga Građanskog zakonika uklonjeno porodično i nasljedno pravo, kao i da se vide uplivi i drugih njegovih ideja i u ostale djelove zakonika, poput samog imena – japanski zakonik nije se nazivao građanskim, već Zakonik dobara ili prava koja sastavljaju imanja pojedinaca.
U “Pravnom sistemu Japana”, prvom djelu koje se bavi tom temom objavljenom na našem jeziku, istaknuta profesorka japanskog jezika i japanološkinja Ljiljana Marković i profesor pravnih nauka Radomir Đurović nedvosmisleno su utvrdili da su Bogišićeve ideje i njihov metodološki uticaj koji se nije mogao pronaći ni u jednoj tadašnjoj evropskoj pravnoj kodifikaciji, a koje je Bogišić tokom godina objavljivao i iznio prilikom susreta sa Masajošijem, japanski pravnici očigledno preuzeli. Postojanje uticaja Opšteg imovinskog zakonika Crne Gore na usvojeni Građanski zakonik Japana potkrepljuju mišljenjima japanskih pravnika koji su se godinama bavili proučavanjem uticaja stranih kodifikacija na japansko pravo koje je nastajalo tokom perioda Meiđi obnove.
Jedna od njih, Emi Macumoto piše da je 287 članova usvojenog Građanskog zakonika Japana rađeno pod uticajem i po uzoru na Opšti imovinski zakonik za Knjaževinu Crnu Goru. Mnogi od njih odnose se obligacione odnose, namirenja, međusobno prebijanje dugova…
Japanski metodi izrade poglavlja o porodičnom i nasljednom pravu, pišu još Marković i Đurović, bez obzira na njihovu sadržinu, bili su metodi koji su od strane crnogorskog zakonopisca već bili korišćeni. Ti metodi, tvrde oni, nijesu mogli biti nepoznati sastavljačima japanskog Građanskog zakonika. U velikom broju predavanja i članaka Bogišić je iznosio svoje ideje koje su se sastojale prvenstveno u tome da zakon, pored usvajanja svih naprednih pravnih ideja, mora biti prožet narodnim duhom i da narodna pravila ponašanja moraju biti samo pravilno kanalisana.
Tako su postupili i japanski zakonopisci kada su uređivali i porodično i nasljedno pravo, a te se dvije oblasti ne mogu uporediti sa bilo kojim savremenim evropskim zakonodavnim rješenjima.
,,Otuda i njihova oštra kritika, pa u krajnjem i njihovo ukidanje 1946. do usvajanja Ustava Japana. Istina, to je ukidanje donekle formalno, jer se japanska tradicija u ovim oblastima, porodičnom i nasljednom pravu, žilavo brani i još je živa, uprkos kolosalnom tehničkom razvitku i dominaciji novih kapitalističkih društvenih odnosa”, pišu ovi autori.