Neke stvari prosto valja ponoviti, kao dobar refren u narodnoj pjesmi. Pa da ponovimo.
Turbofolk, koji je stekao popularnost krajem 1980-ih, nastao je u vrijeme značajnih društvenih transformacija obilježenih raspadom Jugoslavije i tranzicijom prema kapitalizmu. Ovaj žanr i njegova popularnost, prema tumačenju znalaca nije samo posljedica muzičkog ukusa, već odraz širih društvenih promjena.
RATNA SREĆA
Kulturološkinja Ivana Kronja sugeriše da turbofolk posjeduje poseban senzibilitet koji je ratoboran, tolerantan prema kriminalnim aktivnostima, vulgarno materijalistički u okviru kojeg se žene postmatraju kao seksualni objekt i statusni trofej. Muzika, kao i prateći video spotovi, koji su proizvedeni u takvom senzibilitetu su imali za cilj da legitmišu novonastalu Miloševićevu politiku. To jest, turbofolk je služio kao opravdanje za nezakonito i nasilno bogaćenje mafiokratske kaste u Srbiji, predstavljajući kriminalni svijet kao “patriotski” dok su za jad naroda krivi “domaći izdajnici”. Paradigmatičan primjer ovakve kulturološke sinergije mogao bi biti medijski prenos vjenčanja između poznate pjevačice Cece i kontroverznog Arkana, događaj koji simbolizuje spajanje turbofolk estrade i ratno-kriminalnog miljea.
Veza između turbofolka i novih političkih lidera u Srbiji nije bila samo ideološka ili vrijednosna, turbofolk je takođe dobio značajnu materijalnu potporu. Na primjer, osnivanje televizijske stanice Pink kao i početak karijere njenog osnivača Željka Mitrovića često se dovodi u vezu sa njegovom bliskošću sa Mirom Marković, ženom tada aktuelnog predsjednika Miloševića. Ne samo da je Mitrović bio član političke partije JUL Mire Marković, već je imao i centralnu ulogu u vođenju izborne kampanje dotične stranke.
Nakon pada Miloševića, fenomen turbofolka nije samo opstao, već je postao sveprisutan. Medijski entiteti koji su bili osnovani kako bi kreirali i širili turbofolk lako su se prilagođavali svakoj novoj vlasti. Postalo je jasno da između političkih lidera i ključnih figura ove medijske sfere postoji uzajamna korist. Financijska potpora od strane vlasti osiguravala je nepokolebljivu podršku turbofolk industrije. Paralelno s tim, estetika turbofolka je evoluirala i proširila se izvan muzičke sfere. Snažno vulgarizovana dimenzija, obogaćena nacionalističkom retorikom, prožimala je razne aspekte popularne kulture. Od televizijskih reality emisija do društvenih mreža, turbofolk estetika je postala ne samo dominantna struja, već i nezaobilazna kulturna sila, čineći izbjegavanje njegovog uticaja gotovo nemogućim.
OSNOVNA SUPSTANCA
U okviru savremenih političkih i kulturalnih analiza, odnos između vlasti predvođene Aleksandrom Vučićem i turbofolk medija je postao predmet česte diskusije. Mnogi analitičari ukazuju na simbiotski odnos između Vučićeve administracije i glavnih promotera turbofolk kulture, poput televizijskih stanica Pink i Happy. Ove medijske kuće kreiraju gotovo sjevernokorejsku propagandu u cilju promocije Vučića. Zauzvrat, ovim medijskim institucijama se pruža sveobuhvatna podrška, od materijalne pomoći do odsustva stroge regulative i nadzora.
Ništa od opisanog ne djeluje kao neistinito, ali ovo objašnjenje veze između Vučićeve autoritarne politike i turbofolk spektakla djeluje neadekvatno i nepotupuno. Za vrijeme Miloševićeve vlasti, turbofolk se može tumačiti kao instrument koji je doprinio legitimizaciji njegovog režima. Međutim, pod Vučićem, ovaj fenomen ne samo da je zadržao svoj značaj, već je postao ključni element političke kulture. Turbofolk više nije prateći fenomen nego je postao cilj sam po sebi, on se transformisao u osnovnu supstancu političkog izraza i angažmana.
BALKAN- BOLIVUD
Vučićeva medijska prisutnost, iako obuhvata široki spektar medijskih kanala, uglavnom je koncentrisana na medije koji promovišu turbofolk kulturu, kao što je Happy televizija. U ovim nastupima Vučićeve političke izjave odišu kič estetikom, politika je predstavljena u patetičnim i izuzetno sentimentalnim terminima. Vučić se često prikazuje u herojskom svijetlu, gotovo paralelno sa likom vaskrslog Lazara Hrebeljanovića, kao neumorni patriota koji je spreman žrtvovati se za Srbiju usred pritisaka od strane zapadnih sila i domaćih izdajnika. Njegovi PR podvizi, koji uključuju spašavanje djece iz snježnog smeta, prikazuju Vučića u izrazito dramatičnom kontekstu, bez trunke ironije ili lažne skromnosti. Ako je turbofolk muzika često pozajmljivala melodiju od indijske ili turske muzičke produkcije, onda se može reći da se inspiracija za Vučićev turbofolk spektakl nalazi u bolivudskim filmovima i turskim sapunicama.
Najbizarniji aspekt turbofolk spektakla možda jesu političke emisije na gore spomenutim televizijskim kanalima. Naizgled je njihova svrha propagandistička, usmjerena ka promociji figure Vučića. Međutim, pristup koji primjenjuju često je morbidan i graniči se sa mjerom dobrog ukusa. Kad su se u javnosti pojavile optužbe na račun Dragana Markovića Palme o prosituciji maloljetnih djevojčica, on je doveden u jutarnji program Happy televizije da sačuva svoj obraz. Umjesto da ga predstave u povoljnijem svijetlu, možda kao jednu respektabilnu figuru, Happy televizija je izabrala nekonvencionalan pristup, pa je organizovala praktično vašarsko veselje u cilju njegove rehabilitacije. Opet djeluje da je glavni princip Vučićeve politike turbofolk spektakl, u spektaklu se nalaze rješenja za sve postojeće probleme. Ako je jedini alat koji imate čekić, svaki problem vam se čini kao ekser.
PROTIV POZORIŠTA
Žan Žak Ruso je upravo govorio o antidemokratskom impulsu spektakla u svom eseju “Pismo d'Alembertu”. U okviru ovog eseja Ruso je izrazio protivljenje izgradnji pozorišta u Ženevi jer je smatrao da pozorišni spektakl podriva osnovne demokratske principe, kao što su dijalog i intersubjektivnost. Za Rusoa, ključna svrha demokratske interakcije je susret sa drugima, priznavanje njihove ravnopravnosti i stvaranje debate iz koje proizilaze rješenja. Međutim, Ruso je smatrao da pozorišni spektakl ometa ovu intersubjektivnost, uspostavljajući odnos baziran na relaciji subjekat-objekat. Dakle gledaoci u pozorištu se ne susrijeću sa drugima kao sa jednakima, već ih gledaju kao izvore zabave. Na ovaj način, ljudska iskustva i tragedije postaju objekti našeg zadovoljstva, što može smanjiti našu sposobnost za empatiju. Ovakav odnos prema drugima može se proširiti i izvan pozorišnih zidina, stvarajući društvo u kojem drugi postaju sredstva za postizanje vlastitih ciljeva, a ne suštinski ravnopravni entiteti.
Politička teoretičarka Margaret Kon, koja je i sama objasnila Rusoovo viđenje spektakla, je zatim aplicirala Rusoovo viđenje spektakla na Habermasovo shvatanje racionalne deliberacije. Habermas pridaje veliki značaj privatnoj sferi u stvaranju demokratskog društva. U toj sferi, pojedinac je slobodan oblikovati svoje stavove i mišljenja kroz literaturu, teorije ili novinske izvore. Međutim, Rusoovo viđenje spektakla narušava takvu privatnu sferu. Spektakl podstiče dinamiku subjekat-objekat, zbog čega pojedinac ne razvija svoje ideje već postaje pasivni konzument informacija. To jest politika prestaje biti polje koje iziskuje aktivno djelovanje već postaje dio pasivnog uživanja ili konzumiranja.
IZVAN RACIONALNOG
To je valjda razlog zašto je Vučić od srpske političke scene napravio jedan festival nakaza. Kada je politika sastavljena po istim pricinipima kao i reality show, naš način interakcije sa politikom ne može nikako biti zdrav. Javno mnjenje koje je izloženo ovakvoj formi turbofolk spektakla ne formira kritičko mišljenje o političkim pojavama, već postaje konzument trash TV programa. Politika je tako svedena na formu frivolne zabave.
Dodatno, turbofolk spektakl omogućava Vučiću otklon od bilo kakve forme konvencionalnog logičkog promišljanja. Spektakl nadilazi granice racionalnosti, stvarnosti i zdravog razuma, promovišući svoju agendu kroz mitove i fantastične narative. Lažne vijesti koje plasiraju Vučićevi mediji nijesu nužno pokušaji uspostavljanja alternativne stvarnosti. Ciljna publika ovih dezinformacija ne mora nužno percipirati te vijesti kao istinite, bilo bi suludo pretpostaviti da će bezrezervno prihvatiti naslove koji su očigledno apsurdni, to se od njih ni ne očekuje. Stvarni cilj je da objektivna stvarnost prestane biti bitna za politiku, ono što diktira politički razvoj i diskurs jeste turbofolk spektakl, a ne realne okolnosti.
Politika turbofolk spektkla je duboko ukorijenjena u Srbiji, zbog toga su vjerni eksponentni Vučićeve politike u Crnoj Gori, poput Vladislava Dajkovića, maskote festivala nakaza koji je uspostavljen u Srbiji. Možda bi za Vučića ponekad bilo najbolje kad bi smanjio intenzitet spektakla ili ga u trenucima izbjegao, ali to je nemoguće ostvariti, spektakl je postao vladajuća paradigma njegovog režima.
Indikativno je da je u trenutku nacionalne krize uslijed širenja Kovida-19, Vučić odlučio da u svoj Krizni štab za suzbijanje zarazne bolesti COVID-19 dovede Branimira Nestorovića, antivaksera i promotera “narodnih” lijekova, jer je ovaj bio doktor na televiziji. Kovidu taj spektakl nije bio bitan i nastavio je svoj nasilni prodor u stvarnost. To je bio dobar podsjetnik da se politika može degradirati i svesti na površnu igru imidža i percepcije, ali realnost će uvijek naći procjep.