Kviz Antifašizam svaki dan sastoji se od 29 pitanja, koja pokušavaju da lociraju fašističke ekscese u svakodnevici. Na kraju kviza, ukoliko nijeste briljirali, dobijate opomenu da imate “problematična” uvjerenja, ali da ako radite na sebi možete postati valjan “drug”.
Riječ drug je tu ključna, čitav projekat Centra za demokratsku tranziciju Prošlost za budućnost - Kontra mraku, kontra sili ispunjen je komunističkom ikonografijom i frazeologijom. S obzirom na to da je u opisu projekta rečeno da je pokrenut u cilju obilježavanja 80 godina od bitaka na Neretvi i Sutjesci, kao i da će pokušati da “okupi građane koji ne pristaju na reviziju istorijskih činjenica”, djeluje da se autori idejno poistovjećuju sa akterima komunističkog antifašističkog pokreta.
Upravo nas to dovodi do osnovnog problema, a to je da bi mnogi partizani vjerovatno loše prošli u ovom kvizu. To nije baš poželjna situacija, ako znamo da je komunizam dio generalne antifašističke borbe, a u kontekstu Crne Gore i Jugoslavije jedina nedvojbeno antifašistička istorijska sila. Kad govorimo o odgovorima na kojima bi heroji rata loše prošli, ovdje se ne misli na pitanja koja se tiču nacionalizma ili prenaseljenosti, jer ta pitanja nisu glavni tok komunističke misli. Ipak, pitanja koja se tiču jačanja državne moći (Više političkih partija znači i usitnjavanje moći, što škodi interesima države), pravne prirode (Treba poštovati zakone, ali država ponekad mora biti spremna da ih zaobiđe zbog višeg cilja), svrhe (Država treba da ima svoju etiku: šta ide protiv države, neetično je i ne treba ga prihvatiti), državnog djelovanja (Svaka država i društvo imaju izdajnike koje treba prokazati i izopštiti), otvorenosti društva (Država i društvo su bašta koja je okružena džunglom. Baštu treba pažljivo njegovati, čupati korov i čistiti je od parazita kako ne bi postala dio džungle) su u potpunosti saglasna sa komunističkom praksom, a ponegdje čak i temelj istorijskog djelovanja pokreta.
Fakat je da su upravo komunisti od krvi i mesa osnovali represivna, autokratska društva koja nijesu tolerisala ideološki pluralizam i koja su bila opsjednuta eliminacijom izdajnika. Centralna misija komunističkih država jeste bila da državna moć jača, da partijska kontrola države ne bude uzurpirana i da se toksični uticaj ideologije kapitalizma maksimalno zaustavi. Ove su teze dovele do ekstremno radikalnih tendencija kod nekoliko državnih sistema - Kina, Albanija i Sjeverna Koreja su u jednom trenutku bile potpuno izolovane u cilju eliminisanja stranog ideološkog uticaja. Dok je Jugoslavija predstavljala vjerovatno najslobodniji sistem u polju djelovanja komunističkih partija, ove crte se manje-više odnose i na nju.
Na koncu, ovako shvaćen moderni antifašizam nema mnogo veze sa istorijskim, proživljenim antifašističkim djelovanjem u Crnoj Gori. Antifašizam koji je ovako koncipiran je suštinski sveden na moderni liberalizam i na njegove vrijednosti (što i nije toliko loše, jer potpisnik ovih redova dijeli iste vrijednosti). Ali ako je riječ o liberalnim vrijednostima, u čemu je onda potreba da se one vezuju za komunistički pokret?
Riječ je o tome da ovaj projekat i njemu slični po mom mišljenju nemaju za cilj da vrše kritičko preispitivanje modernog fašizma ili istorijskog revizionizma, već izgleda da im je pravi cilj uspostavljanje političke mitologije koja bi bila otjelotvorenje liberalnih vrijednosti putem selektivne memorije. Još preciznije - vrijednosti originalnog komunističkog pokreta koje se preklapaju sa modernim liberalizmom (položaj žena ili manjina u društvu) ovdje su istaknute, dok se vrijednosti koje se ne preklapaju tiho isključuju (želja za uspotavljanjem autoritarnog društva koje isključuje tržišne ekonomske principe, itd).
Antifašizam koji je na ovaj način shvaćen stoji u dijalogu i sa drugim shvatanjima antifašizma. Kao što su autori kviza naveli u njegovom predgovoru “antifašizam kod nas sve manje znači progresivnu ideologiju i sistem vrijednosti čiji sadržaj ljudi zaista razumiju”.
Ova vrsta antifašizma koji “djeluje sve manje progresivno” vjerovatno se odnosi na aproprijaciju antifašističkog legata od strane crnogorskih nacionalista. Crnogorski nacionalisti sve češće koriste rječnik antifašizma u dnevno-političke svrhe sa ciljem oponiranja velikosrpskim političkim simpatizerima. Takvo korišćenje antifašizma, koje nije nužno progresivno, je upakovano sa veneracijom kolaboracionističkih persona poput Krsta Zrnova Popovića. Isti odnos prema zelenaškim snagama je i ranije kritikovan zbog istorijske selektivnosti. Na primjer, istoričar Adnan Prekić kaže: “U dijelu javnosti, istorijski kontekst djelovanja Krsta Popovića pokušava se oročiti na 1922. godinu, zaboravljajući sve ono što se dešavalo kasnije. U selektivnom poimanju prošlosti, od Popovića se stvara jedna vrsta simbola, koji bi u vidu arhetipske istorijske naracije postao uzor nekim budućim generacijama.”
Krsto Popović, foto: Analitika
Ne govori li nam ovo da konflikt oko antifašizma nije vezan za istoriju samih događaju u Drugom svjetskom ratu. Moderna slika Krsta Zrnova Popovića koja je zadnjih godina kultivisana nema veze sa njegovom pravom istorijskom verzijom, već služi samo da ojača savremene političke tvrdnje. Istorija kao takva je beznačajna, ona je ono što mi odredimo da jeste, samo joj mi dajemo značaj. Istorijske tvrdnje dakle služe kao fasada za prikrivanje vrijednosnih debata koje su u stvari ovdje i sada centralne. Usuđujem se primijetiti da i autori projekta Prošlost za budućnost: Kontra mraku kontra sili! slično aludiraju kad kažu da projekat okuplja sve one kojima je “dosta nacionalnih prebrojavanja, netolerancije prema različitostima, alternativa građanskom društvu i državi”.
Međutim, beznačaj objektivne istorije znači da su obje interpretacije antifašizma jednako (ne)legitimne. Inkorporiranje Krsta Zrnova i komunističkih partizana jednako je politički koherentno kao i aproprijacija jugoslovenskog komunizma sa ciljem odbrane demokratskog društva liberalnih vrijedosti. Sve to liči na nekakav postmoderni miks koji ne obavezuje, ali i djeluje upitno, jer se oslanja na trenutnu ideološku inspiraciju i priručno tumačenje istorije.
Ovdje je riječ o širem principu, o duhu vremena, više nego o konkretnom crnogorskom slučaju koji je nadahnuo moj osvrt. Ležerno čitanje prošlosti i budućnosti na kraju može da vodi ka mnogo gorim scenarijima od benignih tranzicionih kvizova, kad konstruisani antifašistički identiteti više ne predstavljaju čak ni progresivnu tendenciju. Treba se sjetiti da današnja Rusija sprovodi teror u Ukrajini upravo zbog navodne borbe protiv nacizma, i zaključiti da mnoge istorijske paralele koje povlačimo ne stoje van političke pragme kojoj su oruđe.