Djelovanje Srpske pravoslavne crkve na javnoj i političkoj sceni Crne Gore izaziva negativne reakcije koje variraju u intezitetu, ali se uglavnom svode na jednu formulu – ugrožen je sekularni karakter države. Ako je ta istina presudna, opet ostaje pitanje šta s njom da radimo. Ili još preciznije, ako sačuvamo sekularni karakter države, jesmo li se spasili od političkog rovarenja i ideološke blokade koju pravoslavna teologija nudi u svom svjetovnom obliku.
Da je sekularizam na Balkanu ugrožen nije teško dokazati. Politički uticaj koji Rusija širi preko države Srbije i SPC je toliko notoran da je već dijelom zvaničnih dokumenata Evropskog parlamenta. Je li se u takvoj situaciji dovoljno pozvati na nekakav apstraktni sekularizam kao spasonosni okvir i štit? Možda jeste za početak, ali politički sukob i dalje će ostati netaknut u svojoj opasnoj složenosti.
Uprkos osobenostima pravoslavlja, mnogi problemi povezani sa miješanjem SPC u državne poslove, zapravo se mogu čitati kao dio opštih tenzija između religije i države svuda u svijetu. Sekularizam ugrubo podrazumijeva slobodu vjere, ali isto tako nalaže državi da se suzdrži od favorizovanja jedne religijske perspektive na štetu drugih. Temeljna ideja takvog društva jeste da zakonska rješenja stiču legitimitet ako su rezultat racionalne debate. Kad kažem racionalna debata, mislim na oblik diskusije gdje iznosimo svoje želje i koristimo jezik i dokaze prihvatljive svima, zbog čega je religijska argumentacija nepoželjna u javnom diskursu.
Kao što je američki filozof Ričard Rorti istakao, religija zapravo prekida svaki razgovor; religijska perspektiva i njen autoritet su potpuno nekorisni osobi koja ne dijeli ta vjerska uvjerenja. Religijska uvjerenja onemogućavaju demokratsko promišljanje, jer religijski jezik prosto nije prihvatljiv osobama koja ne dijele ista uvjerenja.
Njemački filozof Jirgen Habermas pokušao je pronaći kompromisno rješenje između državne neutralnosti i potrebe da svi građani, uključujući religiozne, učestvuju u procesu demokratije kao autori svojih zakona. Habermas tako razlikuje dvije vrste javnih sfera: neformalnu i formalnu. U neformalnoj sferi, religijski argumenti u podršci određenim politikama su prihvatljivi. Međutim, u formalnoj javnoj sferi, religijski pogledi moraju biti "prevedeni" kako bi postali valjani i prihvatljivi za sve. To jest, religiozni pojedinci treba sebe da sagledaju objektivno i svoje dokaze prevedu u striktno sekularni jezik. Ovo znači da moraju prilagoditi svoje razloge tako da budu razumljivi i prihvatljivi svim članovima društva, bez obzira na njihova vjerska uvjerenja.
Habermas, foto: Alexandra Espana
Iako je Habermasov pristup često kritikovan i nije bez problema, on nam omogućava da obratimo pažnju na način na koji religijske organizacije komuniciraju, koji jezik koriste i koliko se trude da se integrišu u sekularni kontekst.
SPC je aktivna na javno-političkoj sceni u dva glavna područja: prvo se odnosi na kultivisanje srpskog nacionalizma, o čemu se naširoko piše, a drugo je regulacija seksualnog morala. Ovaj drugi aspekt djelovanja me više zanima u povodu gore rečenog. Kad pogledamo raspravu i saopštenja oko Nacrta Zakona o pravnom prepoznavanju rodnog identiteta na osnovu samoodređenja primjećuje se da su crkveni argumenti u ovom slučaju većinski - sekularni.
Mitropolija crnogorsko-primorska u svom saopštenju protiv predloženog zakona iznosi dva ključna argumenta. Prvo, da novi Zakon kontrira važećem Porodičnom zakonu i da neopravdano zadire u privatnu sferu, narušavajući prava roditelja. Drugo, da djeca mlađa od 18 godina nijesu sposobna donositi tako važne odluke. Jasno je da su oba argumenta izražena u sekularnom kontekstu i da su u skladu sa Habermasovom formulacijom koja ističe da religijski pogledi moraju biti "prevedeni" za širu javnost.
Zanimljivo je da drugi argument, koji tvrdi da je osamnaesta godina apsolutna starosna granica za davanje pristanka prema viđenju crkve, i da ne treba uzimati u obzir želje djece, zapravo proizlazi iz liberalno-pravne teorije. Ova teorija stavlja pristanak pojedinca u središte moralnog poretka, naglašavajući potrebu za jasnim određenjem perioda kada je osoba sposobna dati pristanak. Ovaj argument, pored toga što je sekularan, može se takođe shvatiti kao prihvatanje osnovnih načela liberalnog morala.
Crkva spominje Boga tri puta u spomenutom tekstu, pri čemu se ta referenca koristi kao sintaktička zamjena za biologiju, tvrdeći da zakon „relativizuje Bogom dane odrednice ljudske prirode“. Jedini nesekularan i potencijalno problematičan dio saopštenja pojavljuje se na kraju teksta, gdje se navodi: „Pozivamo sve one ministre i poslanike u parlamentu, koji su pravoslavni hrišćani, a sigurni smo da će nas razumjeti i podržati i oni među njima koji su vjernici drugih monoteističkih vjera i njihove vjerske institucije, da ovaj Nacrt stave na mjerilo svojih vjerskih ubjeđenja i moralnih principa.“ Ovaj dio već stvara vrlo sporno očekivanje da pravoslavni političari treba da odluče isključivo na temelju svojih vjerskih identiteta, čime se zanemaruje značaj prethodno iznesene argumentacije.
Ono što je posebno zanimljivo u vezi sa saopštenjem, kao i opštim djelovanjem crkve, jeste njena "protestantizacija" ili "amerikanizacija". Ako su pravoslavne crkve na početku 20. vijeka razvijale doktrine koje su naglašavale misticizam, spiritualizam i povlačenje u sebe kao odgovor na talas opšte modernizacije, danas se njihovo djelovanje može porediti sa tvrdokornim evangelističkim protestantskim pokretom. Izbor tema, kao što su seksualni moral i kulturni ratovi oko gej brakova i transrodnih osoba, kao i argumentacija koja često uključuje odbranu porodičnih vrijednosti od uplitanja vlasti, fokus na eroziju tradicionalnih vrijednosti i biološki determinizam kod transrodnih osoba, ukazuju na to.
Ne bih rekao da je ovo slučajnost. Izgleda da su pravoslavne crkve u nastojanju da ostanu relevantne u sve sekularnijem svijetu, svoje djelovanje bazirale na religijskom pokretu koji je sam rezultat sekularizacije, odnosno protestantizmu. Ako je antimodernizam pravoslavlja na početku 20. vijeka bio usmjeren na svesrdno odbacivanje modernizma, današnji antimodernizam se može shvatiti kao naličje samog modernizma. To je njegova negacija, koja ujedno od njega i zavisi.
Suština bi bila sljedeća - iako sekularizam, odnosno odvajanje države i religije, predstavlja ključni princip svakog demokratskog društva, nerealno je očekivati da će samo pozivanje na njega i njegovo „pojačavanje“ biti dovoljno za rješavanje svih problema. Taj koncept je prvobitno formulisan u zapadnoevropskom, protestantskom kontekstu, a još uvijek postoje brojni izazovi u njegovoj primjeni u pravoslavnom kontekstu, gdje je crkva često podređena državnim vlastima.
Čak i uz idealnu primjenu sekularnih principa, to ne znači da će se time automatski ograničiti uticaj crkve, jer on je političan, dakle prilagodljiv i živ u svojim jezičkim i ideološkim valerima. Crkve su sposobne formulisati svoju retrogradnu, ultrakonzervativnu politiku na način koji je kompatibilan sa sekularizmom. Štaviše, može se čak tvrditi da je upravo sekularni kontekst dodatno podstakao crkve da se fokusiraju na teme poput prava LGBT populacije. To opet znači da osjećaju duh vremena i ne daju se lako istisnuti. Sekularni model jeste poželjno područje političke borbe, ali on ne garantuje pobjedu nijednoj strani.