Moj deda je bio veliki čovjek. Njegov veliki portret visi u dnevnom boravku. On je bio poznat i priznat. Osnovao je jednu veliku firmu. Čak je bio na prijemu kod predsjednika. Proputovao je čitav svijet i donio one maske plemena iz Afrike koje isto tako vise na zidu u dnevnom boravku. A sjećam se, jednom me je vodio na ćevape...
Ovo je djelimično imaginarna sinteza isječaka iz više razgovora jedne mlade žene. Jasno, divno je bilo imati ovakvog dedu. Ono što nije divno je to da ta mlada žena nema svoj život. Ulazi u srednje životno doba neostvarena na više polja, prilično je depresivna, nezadovoljna a povremeno i ogorčena - na život, vrijeme, državu i stvarnost uopšte. Ona se klati između idealizacija prošlog i ocrnjivanja sadašnjeg. Prošlost je bila puna sunčanih dana, sadašnjost je sivilo u koje rijetko prodre zračak žutog.
Kakve to ima veze sa dedom? Deda je postao simbol svega što je idealizovano, bijeg od sadašnjosti, sklonište od pogleda na sopstveni život. Nijedan muškarac ne može biti dovoljno dobar kao on. U poređenju sa njim svi su slabi. Slika u dnevnom boravku je totem koji se ne dira. On je idealni predak.
MUDRI STARAC
Pojedinci, grupe i čitavi narodi već imaju, ili su u neprestanoj potrazi za idealnim pretkom. To nije uvijek samo pozitivna figura iz prošlosti koja zrači idealima i podstiče na rast sadašnjeg života - to može biti i više izgovor za nečinjenje. Okamenjeni spomenik kome se prinose vijenci da bi se umirila savijest zbog nemanja vlastitih ideala. U najranijoj fazi psihičkog razvoja djeteta dok su kapaciteti intelektualnog rezonovanja tek u povoju, unutrašnjim svijetom dominira svemoćni unutrašnji objekt- figura idealizujuće roditeljske slike. Sav sjaj i moć nalaze se u svemogućem objektu, dijete se osjeća prazno i bespomoćno kada je od njega odvojeno.
Jungova analitička psihologija je iznjedrila arhetip mudrog starca koji po tom učenju predstavlja duhovni princip na putu razvoja i individuacije. Arhetip mudrog starca pojavljuje se u beskrajnom nizu obličja čarobnjaka, vračeva, proroka, mudraca. Figura mudrog starca pojavljuje se u svim primitivnim kulturama pod različitim imenima i različitim mitološkim i religijskim narativima. Analogija mudrog starca je ženski arhetip Magna Mater, velika majka. Osviješćenje sadržaja arhetipa otvara mogućnost oslobađanja od duhovne dominacije figure oca za muškarca a od majke za ženu.
Što je više kolektivne sumnje i nesigurnosti, to je veća potreba za nekim ko kao da dolazi iz istorije i sigurnom rukom rješava stvar
Odnos prema unutrašnjem i spoljašnjem autoritetu su u dinamičkom odnosu između potpunog potčinjavanja i nekritične pobune, između pristajanja na rigidnu strukturu i gubitka reda i granica. Mazohističko podčinjavanje autoritetu ublažava napetost i nudi iluziju stapanja sa autoritetom koji je izvor moći i veličine. U nedostatku pravih autoriteta ili pak zbog obezvrijeđivanja potencijalno dobrih autoriteta poseže se potragom za idealnim pretkom: tako sadašnjost biva preplavljena nizom istorijskih likova koji se nude kao riješenje aktuelne konfuzije. Izbačeni iz svog kulturno-istorijskog konteksta na silu bivaju ugurani u potpuno nove kordinate društvene stvarnosti.
ROĐAK PO ZLU
Kada se našem čovjeku predoči neka mana ili grijeh njegovog idealnog istorijskom pretka, pokrene se nezaustavljiva lavina ljutnje. Tako emotivno investirani heroji moraju biti prosto savršeni. Jedino kao takav heroj može opstati u pamćenju. A ako bi na svjetlost dana kojim slučajem isplivala neka obična ljudska slabost ili pak neka nepodopština našeg junaka to bi izazvalo nelagodu sa kojom se teško izlazi na kraj. Ideju o idealnom pretku zato često prati slika figure zlog pretka koji je u krvnom srodstvu sa ovim prvim. Služe jednom kao protivteža u identifikaciji. Čitave nacionalne podjele, između ostalog, počivaju i na toj matrici.
Maske iz neolita, izvor: National geographic
Stavimo se u situaciju, gledamo stari dokumentarni film o jednom od poslednjih netaknutih plemena iz Amazonije ili sa nekog od izolovanih pacifičkih ostrva. Pred nama se odvija egzotični rituali komunikacije sa duhom predaka u stanju transa, pratimo obožavanje predaka i ritualno vađenje njihovih zemnih ostataka. Tu je lako je napraviti “naučnu” distancu civilizovanog čovjeka prema primitivnom animističkom svjetonazoru. Ali kada se simbolički počne čeprkati po kostima političkih predaka, tu malo ko može zadržati ma kakav kritički razmak. Jesu arhajski primitivni djelovi psihe živi i savremenom čovjeku, ali se ovdje ne radi o tome. Kod primitivaca se jasno raspoznaje sva iracionalnost klanjanja mrtvim precima, dok se ne vidi ništa loše u idealizaciji i oboženju nekog svog političkog, vjerskog i istorijskog pretka.
VOĐA I GRAD
Benigan je primjer stanovnika drevnih gradova koji su često su potpuno poistovjećeni sa slikom svog grada, tako da slavna prošlost služi kao najveća vrijednost koja se može ponuditi. Industrija turizma iskorištava tu iskonsku potrebu i potragu za starim gradom kao “idealnim pretkom” posrnulog savremenog grada. Često unutar te stopljenosti nailazimo na jalovost i propadanje ličnih pa i potencijala tog samo grada.
Savremeni autoritarni lideri i diktatori još za života postaju neka vrsta “idealnog pretka” koji se projektuje u budućnost dok naizgled pradoksalno crpi snagu iz nekog hiperbolizovanog istorijskog momentuma. Strijela vremena kroz harizmatičnog vođu povezuje sve tri svoje kopmonente, juče-danas-sutra. U kriznim društvenim periodima intenzivira se potraga za idealnim pretkom u liku snažnog vođe. Što je više kolektivne sumnje i nesigurnosti, to je veća potreba za nekim ko kao da dolazi iz istorije i sigurnom rukom rješava stvar. Iz tog razloga je i kolektivna regresija obilježje društvenih kriza, kada se pukim analogijama iz povijesti pokušava objasniti sadašnji kontekst.
Držeći se nenavođenja konkretnog primjera nekog nacinalnog heroja, sveca, podvižnika zadržavamo se u zoni sigurnog. Probajte da uzmete bilo koji primjer i da dovedete u pitanje crno-bijelu sliku idealnog pretka, tu sliku bez nijansi i prelaznih tonova, da dovedete u pitanje neki stereotip- rasprava I svađa su na pomolu. Psihološka matrica građanskog rata u malom odmotava se tu pred nama.
HITLEROVI VUČJACI
Postoje brojni primjeri njemačkih i austrijskih unuka, koji su po otvaranju arhiva saznali da su njihovi omiljeni djedovi bili dio nacističkog aparata ili čak egzekutori. Slika brižnih, toplih djedova iz djetinstva je srušena. Bilo je slučajeva i posle otkrivanja arhiva iza gvozdene zavjese. Povezivanje dvije suprostavljene slike u jednu izaziva snažnu duševnu bol. Odatle i “ o mrtvima samo dobro”. Nije upitno pričati o zločinima pobjednika ili o dobrim djelima gubitnika.
Na naše primorje se prije nekoliko godina doselio jedan simpatičan Njemac, jednom prilikom mi je rekao da je njegov dragi djed bio zadužen za brigu o Hitlerovim vučjacima, to je bila njegova jedina uloga u Svjetskom ratu. Reče da djed nije nikada pričao o svom leglu, ali i da nikada ništa loše nije rekao NI o Hitleru.
Integracija ljubavi i ljutnje je neminovno dug i bolan proces tako da pojedinci i narodi uglavnom biraju da ostanu zarobljeni u idealizacijama i ocrnjivanjima a cjelovita slika idealnog pretka sa dvostrukim licem vjerovatno nikada ne bude naslikana.