Kao crnogorski pisac koji već deset godina živi u Berlinu, na svakom koraku osjećam taj poseban žulj, u književnosti toliko puta opisanu frustraciju preseljenja „u drugi jezik“. Od momenta kad sam kročio u ovaj grad u koji se mnogi doseljavaju, pokušavaju, ostaju ili uglavnom samo prolaze, već na prvim okupljanjima, u prvim „small talksima“, nailazio sam na uobičajeno pitanje: „Čime se baviš“. Uvijek pomalo zbunjen sopstvenim zanimanjem, odgovarao sam: „I'm a writer“. Sa druge strane došlo bi uglavnom oduševljenje, „Wow, a writer!“ (tek kasnije shvatio sam da je oduševljenje u berlinskom small talku uobičajena stvar iza koje se ne krije uglavnom ništa, baš ništa). Već nekoliko pitanja kasnije došlo bi i ono: „A na kojem jeziku pišeš“. Tu bi počinjao moj mali unutrašnji pakao.
„Pišem na crnogorskom. Mislim, sad se zove crnogorski, ali u školi sam ga učio pod imenom srpski. A zapravo, to je jezik koji se nekad, u bišvoj Jugoslaviji, zvao srpsko-hrvatski, jedan jezik koji sad zovemo crnogorski, srpski, bosanski i hrvatski“. To bi bilo previše za prosječnog, internacionalnog small talkera. Ako se već ne bi potpuno izgubio u objašnjenjima zbog čega jedan isti jezik ima četiri imena, onda bi razgovor nužno prešao na uzroke te komplikovane situacije, a onda bi se stvar dodatno i nepovratno zakomplikovala: stiglo bi se do teme rata.
SMRT JUGOSLAVIJE
Jugoslovenski građanski rat u berlinskom small talku dugo je bio omiljena tema, kao „jedini rat na evropskom tlu nakon Drugog svjetskog rata“. Dok rat u Ukrajini nije postao to isto, pa scenografiju naših ratova spustio u fundus zapadnoevropske memorije. Mnogi su bili zainteresovani da u kratkim crtama (da ne kažem linijama) saznaju „šta se to tamo desilo“. Nakon što sam nekoliko puta pokušao da budem ljubazan i da u trajanju čaše vina ili flaše piva objasnim uzroke i posljedice šestogodišnjeg rata u kojem se raspala socijalistička Jugoslavija, prestao sam da pokušavam.
Negdje u petoj godini svog emigrantskog staža, naišao sam na sedmočasovni BBC dokumentarac „The Death of Yugoslavia“ iz 1996. godine, napravljen odmah nakon Dejtonskog sporazuma. Taj dokumentarac je bolje od svih ex-jugoslovenskih televizija i dokumentarnih filmova sažeo materijal koji uvodi i prikazuje jugoslovenski rat. To otkriće mi je olakšalo mnoge small talk sjedjeljke. Umjesto sedmominutnog odgovora na pitanje „što se to tamo zapravo desilo“, mirno preporučim sedmočasovni dokumentarac na engleskom, tom lingua franca svih internacionalnih sjedjeljki u Berlinu, vjerovatno i na svijetu.
LOCIRANJE U HAOSU
Krećući se kroz različita društva u ovom gradu, polako sam shvatao da se većina mlađih emigranata iz zemalja bivše Jugoslavije, najlakše predstavlja referišući na Jugoslaviju. Riječ „Yugoslavia“ funkcioniše kao šifra za lociranje u haosu novih, zapadnobalkanskih državica, uglavnom nevidljivih iz ugla zapadnoevropskog small talkera. Šifru „Yugoslavia“ koriste čak i oni koji u Jugoslaviji nisu ni stigli da žive. Ili su u njoj rođeni neposredno pred raspad zemlje, kao što je moj slučaj.
Jugoslovenski kiosk K67 u lego formi
Ta jugoslovenska šifra dugo me je zabavljala, pa sam prateći njene tragove došao i do druge „jugoslovenske teritorije“, koju takođe uglavnom naseljavaju hipsteri milenijalci i mlađi – do jugoslovenske muzike. U pitanju je muzika producirana, snimana i izvođena u „zlatnim dekadama“ jugoslovenskog socijalizma, od kraja šezdesetih do sredine osamdesetih godina 20. vijeka. Raspon žanrova je širok, od obrada svjetskih šlagera (od kojih su mnoge produkciono na istom nivou kao originali, ako ne i bolje), preko jazza, rocka, synth-popa... Sve se to prije desetak godina počelo pojavljivati na youtube stranicama, oko kojih su se onda počeli okupljati slušaoci sa svih strana svijeta da bi uživali jednu novu, imaginarnu YuTubeGoslaviju.
I sve bi to bilo u redu, ekspanzija snimaka sa starih ploča mogla bi se pripisati jugonostalgiji ljudi u srednjim godinama, rasutih bivšom Jugoslavijom i svijetom, da nova publika te muzike nisu često ljudi u tridesetim i mlađi. Ta muzika počela se pojavljivati u filmovima i serijama koje tematizuju savremene mlade ljude iz zemalja bivše Jugoslavije. Uz tu muziku pleše se u Podgorici, Beogradu, Skoplju i Ljubljani. Pleše se među „postjugoslovenskom emigracijom“ u Berlinu. Moglo bi se reći kako je ta muzika postala generacijski, hipsterski soundtrack jedne imaginarne države.
Prateći razvoj i revitalizaciju tog novog/starog žanra, shvatio sam da na području nekadašnje Jugoslavije, osim uobičajene „jugonostalgije“, postoji i nešto što bi se moglo nazvati „fantomska jugonostalgija“. Fantomska kao što postoji „fantomska bol“ u nozi nakon amputacije. Samo što u ovom slučaju, onaj kojem je Jugoslavija „amputirana“, zapravo je nikad nije ni imao. Odnosno, u njoj nije živio.
TRANZICIJA SJEĆANJA
Takva „fantomska jugonostalgija“ ne čudi, s obzirom da generacije rođenih od sredine osamdesetih pa nadalje, ne znaju za sistem bolji od korumpiranih, tranzicionih i posttranzicionih sistema stvorenih nakon raspada nekadašnje, velike zemlje. U tim sistemima, kroz kriminalne privatizacije državnog vlasništva, stvorila se nova „kasta“ bogataša, koji su novac uglavnom stečen kriminalnom ili ratnim profiterstvom legalizovali kroz „biznis“, privatizacije, uništavanja nekadašnjih industrijskih giganata i prodavanja fabričke imovine, ostavljajući hiljade radnika bez posla za koji su do juče vjerovali da je jedna od rijetkih sigurnih i stabilnih stvari koje im je jugoslovenski, avangardni sistem samoupravljanja obećavao. Ti radnici koji su preko noći otpuštani, roditelji su generacije kojoj godinom i mjestom rođenja pripadam. Roditelji/radnici u svojoj ličnoj i kolektivnoj memoriji pamte Jugoslaviju i prema njoj su, u odnosu na lično iskustvo, ideologiju i političke stavove, nostalgični ili ne.
Nostalgija na Amazonu
Mi, njihova djeca, Jugoslaviju iz ličnog iskustva ne pamtimo, ali zato pamtimo traumu roditelja, a posmatranje traume najbližih lako može postati traumatično iskustvo za sebe. Pamtimo efekte rata na politiku i privredu, čak iako rat nismo vidjeli na svojoj teritoriji. A mnogi jesu. Pamtimo i to kako se pred našim očima čitav jedan sistem urušavao, kako je na tom urušavanju profitirao svako ko je bio spreman da profitira. Ko nije bio spreman, morao je mirno da podnese činjenicu da je gubitnik tranzicije. I da će jednako biti gubitnik post-tranzicije. A post-tranzicija je, kako je primijetio filozof Boris Buden, samo eufemizam za permanentnu krizu.
Upravo zbog takvih sjećanja, i zbog takvog iskustva, generacija rođena početkom devedestih predstavlja dobar dio mase koja se naziva „odliv mozgova“. Želja „da se ode“ bila je neka vrsta zajedničkog imenitelja za svakog ko je vjerovao da negdje, ipak, postoji bolji sistem. Ili poželio da se u to izbliza uvjeri. Neki su otišli, a neki ostali. Ali ono što ih spaja, osim zajedničkog traumatičnog iskustva, očigledno je i još jedna misteriozna stvar, ta veoma iracionalna želja da makar jednom u životu, na prostoru sa kojeg dolaze, žive sistem koji djeluje socijalno i ljudski pravedno, da žive u nekoj svojoj, makar i fantomskoj, Jugoslaviji.
TURBO-TRAP-FOLK
A onda mi je, prije nekoliko godina, za oko zapao još jedan fenomen, koji se takođe može nazvati „jugoslovenski“, iako naizgled nema ideoloških identifikacija sa tom nepostojećom zemljom. Ali se manifestuje na prostoru koji je nekad bio Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija.
Za razliku od već pomenute „YuTubeGoslavije“, čiji je muzički sadržaj star već skoro pola vijeka, ovdje je u pitanju sasvim novi žanr. Ili makar dva žanra: moderni „turbo-folk“ (ako se turbo-folku može pripisati modernost, a makar produkciono može) i novi „trap-folk“. Najveći novi „turbo-folk“ fenomen svakako je srpska pjevačica Aleksandra Prijović. Njena muzika manje je „turbo“ od zvaničnog „turbo-folka“. Produkcija je znatno modernija, tekstovi su bezazleniji, ali melodija i ritam duboko su ukorijenjeni u turbo-folku. Čak i njen glas podsjeća na glas „ikone“ Cece. Ali za razliku od paradigmatične „ikone“, Aleksandra Prijović ne vuče za sobom balast mračne, ratne prošlosti. Zbog toga se o njoj povremeno govori kao o Ceci bez prtljaga devedesetih, što slušaocima u „regionu“ omogućava „užitak bez krivnje ili potrebe za ogradama“, kako to primjećuje hrvatski pisac Dinko Kreho u tekstu „Zašto Prija prija“. Aleksandra Prijović nedavno je izazvala skandale i oduševljenja u Hrvatskoj, zbog niza rasprodatih koncerata u najvećoj areni u Zagrebu. Takođe, najveće arene punila je u skoro svim gradovima bivše Jugoslavije.
Još jedan fenomen posljednjih godina muzički ujedinjuje „region“. U pitanju je možda i najveća diva i pop umjetnica Balkana – Senidah. Njena biografija posebno je zanimljiva za ovo malo istraživanje nove, muzičke Jugoslavije. Senidah je rođena u Crnoj Gori, odrasla je i živi u Ljubljani, a pjeva na srpskom i muziku objavljuje prije svega u Srbiji, za najuticajniju izdavačku kuću Bassivity.
Senidah, foto: seadancefestival.me
Za Senidah se može reći da je izmislila svoj žanr. Za razliku od sad već sveprisutnog „trap-folka“, Senidah od narodne muzike uzima pojedine melodijske elemente, miješa ih sa R&B i hip-hop tropima, od trapa uzima ikonografiju i stil, bitovi su raznovrsni i kvalitetni, a tekstovi su neka vrsta jezičkog hibrida koji prije nje nije postojao. Zbog toga se Senidah izdvaja iznad svih ostalih pop umjetnika Balkana, prije svega kvalitetom. Zanimljiva je i činjenica da taj kvalitet zbog eklektičnosti umjetnice dostiže nevjerovatne brojke, pa se Senidah opravdano može nazvati novom muzičkom „kraljicom Balkana“, makar kad govorimo o kvalitetu popularne muzike, ali i o brojkama.
POLITIKA MUZIKE
U par koraka prešli smo put od „fantomskih jugonostalgičara“ rođenih devedesetih, do „novih muzičkih Jugoslovena“ rođenih 2000-ih i kasnije, koji na četvoroimenom jeziku savršeno razumljivom u četiri zemlje, uživaju u proizvodima zajedničke muzičke tradicije pomiješane sa aktuelnim svjetskim žanrovima. Ono što razlikuje jedne od drugih, osim muzičkih žanrova, jeste ideologija. Ali i to samo načelno. Prvi su „zagrijani“ za ideje jugoslovenskog socijalizma, o kojem uglavnom znaju malo, pa se zaustavljaju samo na njegovom „zvuku“, a rjeđe na političkom sadržaju koji je tu produkciju učinio mogućom.
Drugi o jedinom političkom ujedinitelju prostora koji je sad ujedinjen samo muzikom (i organizovanim kriminalom) nemaju pojma, ali uprkos tome vrlo intenzivno uživaju nove muzičke plodove tog prostora, i na taj način ga, htjeli to ili ne, simbolički povezuju. Pitanje je da li i jedni i drugi u sebi nose bilo kakav novi politički potencijal, i da li se takav potencijal uopšte može očekivati od „ujedinjanja kroz muziku“. Sa jedne strane, sve oko čega se grupa ljudi okupi može imati politički potencijal, pogotovo ako su okupljanja u tako velikim brojkama kakve bilježe trenutno najveće regionalne turbo-folk i trap zvijezde, povezujući među milionima slušalaca publiku iz zemalja među kojima tinja stalna politička tenzija.
Sa druge strane, „građanska“ i „nacionalistička“ kritika popularne muzike u regionu skoro da je unisona, što čitavu stvar čini još zanimljivijom. Građansko-liberalna struja nad novom muzikom zgražava se zbog navodnog „nekvaliteta“. Ta klasa poznata je po tome da vjeruje kako ona sama predstavlja mjeru „dobrog ukusa“, pa sve što se ne uklapa u okvire te mjere, lako proglašava za šund i kič, nešto ispod nivoa obrazovanog, „kulturnog“ čovjeka. Što tu muziku, naravno, „djeci“ te klase čini još privlačnijom.
Desničari-nacionalisti novu muziku, ili makar širenje te muzike iz jedne zemlje u drugu, kritikuju sa svoje šovinističko-konzervativne pozicije, bune se zbog „prljanja“ nacionalne kulture, opet tvrdeći da se uvozi „kič“ i „šund“, „cajke“ i nemoral, promocija narkomanije, promiskuiteta itd. Zbog te zajedničke tačke u kojoj se spaja bijes i nelagoda građansko-liberalne kritike i nacionalista, vrijedi povjerovati u politički potencijal nove muzike i svega što ide uz nju. Jer ako postoji nešto, pa makar to bio trap ili turbo-folk fenomen, koji jednako prezire „građanska klasa“ zaslužna za vječni status quo kapitalizma, i nacionalisti koji u kapitalizmu profitiraju na priči o zaštiti svog naroda i nacije, onda to „nešto“ u sebi možda i nosi revolucionarni potencijal, upravo jer pogađa tamo gdje građansku klasu i nacionaliste jednako boli – u strah da će im neko ili nešto oteti ili „zaprljati“ ono što im pripada. Njihovu „kulturu“, njihovu „naciju“, a zapravo ono najvažnije, njihov osjećaj sigurnosti u svijetu privilegija koje im garantuje kapitalizam.
Zbog toga za kraj možda i vrijedi postaviti revijalno pitanje: ima li nade da se u bliskoj ili dalekoj budućnosti fantomska jugonostalgija i muzička YuTubeGoslavija još jednom spoje u novu, jugoslovensku avangardu, pa još i političku? Realisti će reći: „Nema šanse, a nema ni potrebe, to je samo muzika“. Ali parola u koju je socijalistička Jugoslavija nekad vjerovala, i koja još pjeva sa onog zida u Parizu, ipak poručuje: „Budimo realni, tražimo nemoguće“. Pa, da vidimo. Ili prvo da čujemo.