Kamil Ungureanu je profesor političke filozofije iz Rumunije sa bogatim profesionalnim iskustvom u predavanjima na prestižnim evropskim i američkim univerzitetima, uključujući Univerzitet Pompeu Fabra u Barseloni na kojem radi kao redovni predavač. Njegovo istraživanje obuhvata savremenu političku teoriju, religiju i pravo. Autor je brojnih članaka i knjiga, među kojima se ističu "Cinema and Sacrifice" i "Contemporary Democratic Theory and Religion".
U ovom razgovoru sa njim dotakli smo se njegovog istraživanja i stavova o porastu nacionalističkog populizma, koji predstavlja jedan od najvećih savremenih izazova za svjetske demokratije. Razgovarali smo o tome kako se organizovati na ljevici da bi se suprotstavili narativima desnice, te o ulozi religije i politike u oblikovanju evropske političke scene danas.
Koji su ključni faktori koji danas pokreću ponovni uspon nacionalističkih pokreta širom Evrope?
Više je faktora koji podstiču ponovno oživljavanje nacionalističkih pokreta danas. Prvo, kao i ekonomska previranja koja su podstakla nacionalizam u međuratnom periodu, današnji ekonomski izazovi poput nezaposlenosti, mjera štednje i rastuće nejednakosti takođe igraju ključnu ulogu. Finansijska kriza iz 2008. i naknadna kriza eurozone pogoršale su ove probleme, dovodeći do razočaranja u glavne političke partije i institucije. Nezadovoljavajući odgovori na ovu krizu, kao i „blanko ček” bankama – na primjer, od strane Obamine administracije – predstavljaju propuštenu priliku da se izgradi suštinska demokratija. Trenutno je ovaj osjećaj stalne krize u punom zamahu zbog strukturnih tenzija između kapitalističkog profitiranja i demokratije. Suočeni sa osnovnim izazovima (nesposobnost da se kupi kuća; vrtoglavi rast troškova života) u kombinaciji sa rekordnim profitima banaka, ljudi se s pravom osjećaju otuđeno i nesposobno da autonomno utiču na svoju zajednicu. Autoritarni nacionalizam i harizmatični „spasioci“ artikulišu ovu strukturnu dilemu, pronalaze krivce i nude izlaz.
Drugi faktor je hiperpolitizacija imigracije i kulturnog identiteta: U Evropi, značajan priliv imigranata i izbjeglica, posebno sa Bliskog istoka i Afrike, izazvao je zabrinutost zbog kulturnog identiteta i društvene kohezije, što su ekskluzivističke nacionalističke snage brzo iskoristile. Ovaj strah od kulturne erozije je glavni katalizator za rast nacionalističkih osjećanja, isto kao što su strah od „kulturnog boljševizma“ i briga za rasnu čistoću bili ključni za nacistički nacionalizam. Međutim, nacionalizam nije nužno ekskluzivan. Iako nacionalizam zna da bude dvosmislen, istorijski gledano, nacionalizam je bio povezan sa demokratskim težnjama. Primjer za to može biti katalonski pokret za nezavisnost: uprkos svojoj složenosti i unutrašnjim ideološkim sukobima, ne može se poreći da je dijelom bio vođen i željom za demokratskim samoopredjeljenjem.
Treći faktor je globalizacija, koja je dovela do percipiranog gubitka nacionalnog suvereniteta i kontrole, pri čemu se institucije poput Evropske unije ponekad doživljavaju kao one koje potkopavaju nacionalne interese. I u međuratnom periodu postojala je reakcija protiv internacionalizma i kosmopolitizma, iako u drugačijem kontekstu, pa su tako i Versajski sporazum i Liga naroda bili viđeni kao uvreda njemačkom suverenitetu.
Na kraju, moderna tehnologija i platforme društvenih mreža omogućile su brzo širenje nacionalističkih ideja, omogućavajući pokretima da brzo dobiju na snazi. Nasuprot tome, nacistička propaganda se oslanjala na tradicionalnije medije, poput radijskih emisija, štampanih medija i filma.
Kako danas doživljavate region bivše Jugoslavije? S obzirom na njegovu istoriju populizma i nacionalne histerije, da li spolja djeluje politički homogeno?
Imao sam veliku sreću da putujem po Srbiji i upoznam Srbe – koji su igrali važnu ulogu u mom životu. Takođe sam imao priliku da upoznam ljude iz drugih bivših jugoslovenskih republika.
Jugoslavija je takođe imala koristi od radikalno decentralizovanih oblika samoupravljanja, koji i dalje mogu da inspirišu demokratske reforme. Danas, fascinantni region bivše Jugoslavije je daleko od političke homogenosti. Iako je raspad Jugoslavije doveo do stvaranja nekoliko nezavisnih država, svaka od tih zemalja ima svoje političke dinamike, a mnoge i dalje nose teret nacionalizma, populizma i etničkih podjela. Iako region dijeli zajedničku istoriju, politički pejzaži unutar zamalja su raznoliki. Spolja, region izgleda fragmentovano, a ne ujedinjeno.
Sve u svemu, ne bih govorio o „nacionalnoj histeriji“ koja je specifična za ovaj geografski prostor: nacionalizam je jedna od najuticajnijih i najprisutnijih ideja širom svijeta i može svuda poprimiti ekstremne oblike, ponekad sa tragičnim posljedicama.
Primijetili ste "ekološki zaokret" unutar ekstremno desnih pokreta, posebno u Španiji. Možete li reći nešto o tome kako se ekološka pitanja integrišu u agende ovih pokreta i šta to znači i za krajnju desnicu i ekologizam u Evropi?
„Ekološki zaokret“ unutar ekstremno desnih pokreta nije specifičan za Španiju, već karakteriše veliki dio autoritarnih populističkih pokreta od Njemačke i Francuske do Rumunije i Slovačke. U Španiji se odražava kroz strateško prisvajanje ekoloških pitanja kako bi se proširio njihov politički domet. Uopšteno govoreći, grupe krajnje desnice počele su uključivati teme kao što su očuvanje okoliša, protivljenje urbanizaciji i razvoj održive poljoprivrede u svoje programe, predstavljajući ih kroz nacionalistički okvir. Ovaj pristup povezuje ekologizam sa zaštitom nacionalnih pejzaža i resursa od percipiranih spoljnjih prijetnji, poput imigracije ili globalizacije.
Rad Oreofe Morakinyo
Za krajnju desnicu, ova integracija pomaže da privuku mlađe, ekološki svjesne birače i da rebrendiraju svoje pokrete kao modernije i progresivnije. Ipak, to takođe ukazuje na mogućnost kooptacije ekologizma u Evropi, gdje bi ekološka pitanja mogla biti sve više predstavljena kroz isključivu i ksenofobičnu perspektivu, udaljavajući se od inkluzivnog i globalnog pristupa koji je tradicionalno povezan sa ekološkim aktivizmom.
U vašem članku o „obrnutoj kontaminaciji“ navodite da mnoge ideje koje se obično povezuju s krajnjom desnicom često zapravo potiču iz političkog centra, a ne obrnuto. Kako ova dinamika dovodi u pitanje naše tradicionalno razumijevanje odnosa između političkog centra i krajnje desnice? Šta ovo otkriva o odnosima između ova dva politička spektra?
Koncept "obrnute kontaminacije", koji ukazuje na to da ideje obično povezane sa krajnjom desnicom često zapravo dolaze iz političkog centra, osporava tradicionalno shvatanje po kojem ekstremne ideologije uglavnom utiču na ili "kontaminiraju" glavnu politiku sa margina. Ova dinamika sugeriše da politički centar nije samo pasivni primalac radikalnih ideja, već može biti aktivan izvor retorike i politika koje kasnije postaju centralne za pokrete krajnje desnice.
Ova interakcija pokazuje složenu povratnu petlju između centra i krajnje desnice, gdje oba spektra međusobno utiču i pojačavaju jedan drugog. Takođe ističe ulogu političkog centra u legitimisanju i normalizaciji ideja koje bi inače ostale na marginama, zamagljujući granice između mainstream i ekstremističke politike u savremenom diskursu.
Kako ljevica može odgovoriti na snažne narative i mitove koji podstiču nacionalni populizam i smanjiti privlačnost pokreta krajnje desnice? Srpski nacionalizam često koristi mitologizovani narativ o Kosovskoj bici. Da li je ovo uobičajena strategija nacionalističkih pokreta, gdje se selektivno oslanjaju na istorijske događaje kako bi oblikovali savremene političke agende?
Ovo su dva različita pitanja. Kao prvo, da bi se suprotstavila snažnim narativima i mitovima koji podstiču nacionalni populizam, demokratska ljevica može primijeniti nekoliko strategija. Prvenstveno, ljevica treba kreirati alternativne narative koji će se povezati s identitetima i vrijednostima ljudi, naglašavajući inkluzivnost, socijalnu pravdu i prednosti različitosti. Ovi narativi bi trebali emocionalno doprijeti do građana, suprotstavljajući se retorici straha koju koristi krajnja desnica, te doprinijeti osjećaju građanskog pripadanja i zajedništva
Ipak, naglasak na narativima mora biti čvrsto zasnovan na politikama koje sistematski rješavaju ekonomske i socijalne izazove. Demokratija je socijalni projekat i način života. Imam osjećaj da, čak osam godina nakon Brexita i Trumpa, demokrate širom svijeta i dalje pretežno rade na „zakrpi“ problema. Pratio sam nedavni Demokratski kongres u Čikagu i bio sam duboko zabrinut zbog samodovoljnosti Demokrata, nedostatka kritike i suštinskih i hrabrih prijedloga: kako demokratija može da opstane ako demokrate ne rješavaju ključne i stvarne probleme koji tjeraju ljude na protestno glasanje i okretanje autoritarnim "zaštitnicima“? U društvu u kojem banke ostvaruju rekordne profite, bogatstvo se sve više koncentriše, a ljudi ne mogu priuštiti dom i suočavaju se sa previsokim životnim troškovima, demokratski projekat gubi kredibilitet i smisao.
Veliki dio privlačnosti pokreta krajnje desnice leži u njihovoj sposobnosti da iskoriste stvarne ekonomske probleme i društvene anksioznosti. Demokratska ljevica mora se pozabaviti ovim osnovnim uzrocima zagovarajući politike koje smanjuju nejednakost, stvaraju radna mjesta i osiguravaju socijalnu sigurnost, nudeći konkretna rješenja koja će poboljšati život ljudima
Što se tiče srpskog nacionalizma i mitologizovanog narativa o Kosovskoj bici, to je zaista uobičajena strategija među nacionalističkim pokretima. Nacionalisti često selektivno tumače istorijske događaje kako bi legitimisali savremene političke agende. Ovi događaji su često romantizovani ili iskrivljeni kako bi se stvorio osjećaj istorijske sudbine, žrtve ili herojstva, što može biti moćan alat za mobilizaciju podrške. Pozivanjem na ovakve narative, nacionalistički pokreti povezuju savremene političke ciljeve sa slavnom prošlošću, čineći njihove agende da izgledaju i neizbježne i pravedne. Ova strategija je efikasna u različitim kulturnim i nacionalnim kontekstima jer dotiče duboko ukorijenjene identitete i emocije.
Obilić ubija Murata, igračke
Italijanski istoričar Enzo Traverso kaže da je istorijski fašizam bio futuristički orijentisan, dok današnji gleda ka prošlosti. Da li se prošlost trenutno mora braniti na Balkanu, kao i u Evropi, od propagande, mitomanije i klasičnih internet obmana?
Opaska Enza Traversa je preuveličana. Kao što su stari fašizmi koristili tradiciju i idealizovanu prošlost, tako i današnji autoritarni populisti projektuju viziju mesijanske budućnosti. Ipak, bez obzira na to, odbrana prošlosti od propagande, mitomanije i internet obmana na Balkanu i širom Evrope je i dalje od ključne važnosti. Današnji pokreti krajnje desnice često manipulišu istorijom kako bi stvorili mitologizovane verzije prošlosti koje podržavaju njihove savremene agende. Ovo uključuje iskrivljavanje činjenica ili veličanje određenih događaja kako bi se opravdale nacionalističke ili isključive ideologije. Na Balkanu, gdje je istorija blisko povezana sa politikom, takva manipulacija može biti posebno opasna, jer može oživjeti stare sukobe ili produbiti postojeće podjele.
Kako bi se ovi napadi na prošlost suzbili, potrebno je promovisati istorijsko razumijevanje i kritičko mišljenje putem obrazovnih sistema, projekata javne istorije i kampanja za medijsku pismenost. Odbrana prošlosti ne podrazumijeva njeno nepromišljeno očuvanje, već osiguravanje da se istorija sagleda u svojoj složenosti, oslobođena od iskrivljenja koja podržavaju ekstremizam i teorije zavjere. To je jednako važno na Balkanu kao i širom Evrope, gdje zloupotreba istorije ugrožava društvenu koheziju i demokratiju.
Kakav je vaš stav o rezoluciji Savjeta Evrope koja izjednačava fašizam i komunizam? Kakvu poruku šalje takav politički signal?
Kao neko ko dolazi iz Rumunije i ko je rođen za vrijeme totalitarnog komunističkog režima, posebno sam osjetljiv na ovo pitanje. Rezolucija Savjeta Evrope, koja izjednačava fašizam i komunizam, predstavlja veoma kontroverzan i složen politički signal. Ova rezolucija šalje nekoliko poruka, svaka sa značajnim implikacijama: prvo, izjednačavanjem fašizma i komunizma, rezolucija sugeriše moralnu ekvivalenciju između ove dvije ideologije, koje su obje odgovorne za značajne povrede ljudskih prava i totalitarne režime. Takvo poređenje ima za cilj da istakne totalitarnu prirodu oba sistema, naglašavajući da ekstremne ideologije, bez obzira na političku orijentaciju, mogu dovesti do ugnjetavanja i nasilja.
Kritičari tvrde da izjednačavanje fašizma i komunizma previše pojednostavljuje istorijske stvarnosti ovih pokreta. Iako su oba prouzrokovala ogromne patnje, pojavili su se u različitim kontekstima i imali različite ideološke ciljeve. Fašizam, ukorijenjen u nacionalizmu, rasizmu i anti-demokratskim principima, često se povezuje sa genocidnim praksama, poput Holokausta. Komunizam, iako je takođe doveo do represije i zločina pod režimima kao što je SSSR pod Staljinom, izvorno je bio vođen idealima jednakosti i klasne borbe. Izjednačavanje ova dva pokreta može zamagliti ove razlike i spriječiti dublje razumijevanje istorije.
U suštini, rezolucija šalje poruku da se ekstremne ideologije, bilo sa desnice ili sa ljevice, trebaju osuditi. Međutim, takođe otvara pitanja o istorijskoj tačnosti, riziku politizacije sjećanja i potencijalu za produbljivanje političkih podjela. Efikasniji pristup bio bi onaj koji bi prepoznao specifičnosti i složenost ovih ideologija.
Ovaj pristup bi izbjegao samodopadnost određenih ljevičara prema komunističkom totalitarizmu, kao i korišćenje anti-komunizma za delegitimizaciju ljevičarskih demokrata, što se, na primjer, dešava u Rumuniji, gdje je manihejski anti-komunizam imao štetan uticaj na intelektualnu i političku scenu.
Kako vidite ulogu religije u narativima krajnje desnice? Da li primjećujete razlike u tome kako se religija koristi od strane ekstremno desnih pokreta u pravoslavnoj Rumuniji u poređenju sa katoličkom Španijom?
Desničarski ekstremistički pokreti često koriste religiju da definišu isključiv nacionalni identitet koji ignoriše imigrante, vjerske manjine i sekularne grupe. Religija se tako prikazuje kao ključni dio nacionalnog nasljeđa koji treba zaštititi od percipiranih prijetnji. Takođe, pozivanjem na vjerske vrijednosti, krajnja desnica daje moralnu legitimnost svojim agendama, opravdavajući svoje stavove o porodici, rodnim ulogama i društvenom poretku kao božanski određenim.
U Rumuniji je Pravoslavna crkva duboko povezana sa nacionalnim identitetom, kao što su pokazali naučnici poput Lavinije Stan. Krajnja desnica u Rumuniji se često predstavlja kao zaštitnik pravoslavnog hrišćanstva, naglašavajući istorijsku ulogu crkve u otporu stranim uticajima, bilo da je riječ o Osmanskom carstvu, Austro-Ugarskoj ili komunizmu. Ovo rezultira narativom koji je snažno fokusiran na očuvanje „tradicionalnih“ rumunskih vrijednosti, pri čemu se Pravoslavna crkva vidi kao bedem protiv zapadnog sekularizma i liberalizma.
Nasuprot tome, u Španiji, odnos krajnje desnice sa katoličanstvom je složeniji. Istorija Frankovog režima, koji je blisko povezao Katoličku crkvu sa državom, ostavila je nasljeđe povezivanja katoličanstva sa autoritarnim nacionalizmom. Moderni pokreti krajnje desnice u Španiji, poput stranke Vox, pozivaju se na ovu istoriju braneći katoličanstvo kako bi zaštitili tradicionalnu špansku kulturu, suprotstavili se sekularizmu i oduprli se regionalnim separatizmima. Međutim, naglasak je često više na zaštiti kulturnih aspekata katoličanstva nego striktno na vjerskoj doktrini, što odražava više sekularizovano špansko društvo u poređenju sa Rumunijom.
S obzirom na trenutni porast nacionalizma i razne krize s kojima se suočava Evropska unija, mislite li da evropski projekat gubi svoju svrhu? Da li EU još uvijek ima ključnu ulogu u rješavanju ovih izazova ili je izvorna vizija ujedinjene Evrope u opasnosti da postane zastarjela?
Evropska unija suočava se sa značajnim izazovima, uključujući rastući nacionalizam i razne krize (npr. ekološka kriza; kapitalističko iscrpljivanje demokratske zajednice i njenih ekoloških temelja), ali njena svrha sigurno nije izgubljena. Naprotiv, potrebna nam je hrabrija Evropska unija.
EU igra važnu ulogu u rješavanju pitanja kao što su ekonomska stabilnost, sigurnost i prekogranična saradnja. Iako je prvobitna vizija potpuno ujedinjene Evrope na ispitu, uloga EU u promovisanju stabilnosti, olakšavanju saradnje i upravljanju zajedničkim problemima je od suštinskog značaja.
Međutim, projekat hitno mora da se prilagodi i evoluira. Duboko me brine erozija shvatanja značaja EU među mladom generacijom. EU su potrebne hrabre reforme, a njene politike i države članice moraju raditi na obnovi demokratije kao socijalnog projekta i načina života. To bi trebalo biti zasnovano na uspostavljanju novih oblika odnosa između društva i prirode, kao i ekonomske saradnje i razmjene, koje nisu vođene onim što je Hegel nazivao "negativnom beskonačnošću", odnosno beskrajnom eksploatacijom i neograničenim rastom.
Produkciju intervjua podržalo Ministarstvo kulture i medija Crne Gore kroz Fond za podsticanje pluralizma i raznovrsnosti medija