U prvom broju časopisa *Espaces et sociétés*, prije nekih pedeset godina, francuski filozof i sociolog Anri Lefevr ustvrđuje da “postoji politika prostora, jer je prostor politički.“ Kao odjek šezdesetosmaške pobune, u osnovi se zapravo radilo o epohalnoj inverziji u shvatanju prostora, odnosno u marksističko-dijalektičkom smislu, prostor nije više posmatran kao okvir u kojem se vrši klasična proizvodnja dobara, već umjesto toga dolazi do proizvodnje samog prostora. 

U opsežnom teorijsko-analitičkom procesu predstavljenom kroz kapitalne radove poput *Pravo na grad* (1968), *Urbana revolucija* (1970), *Proizvodnja prostora* (1974) kao i *Država* (1976-1979), u kojoj po prvi put analizira koncept “državnog načina proizvodnje” (fr. *Le mode de production etatique*), Lefevr pravi ključni doprinos i izmješta fokus posmatranja sa analize finalnog produkta, na analizu prozvodnog procesa prostora. Polazeći od takvog načina sagledavanja, prostor se, između ostalog, posredstvom stroge državne političko-administrativne artikulacije i plansko-tehničke hijerarhjie, počeo posmatrati kao politički instrument od primarnog značaja. 

Istovremeno, to je podrazumijevalo i konstantnu kontradikciju na relaciji „centar-periferija”, odnosno „globalno-parcijalno“, budući da prema njegovom tumačenju svi globalni konstrukti vode ka uspostavljanju koncentrisane centralnosti. Nakon gotovo pola vijeka, ovakav konceptualni kostur primijenjen na geografiju fordističko-kejnzijanskog kapitalizma, danas doživljava svoje “treće čitanje” u odnosu na sociološko-prostorne politike takozvanog neoliberalnog kapitalizma, a proces “produkcije prostora” na crnogorskom primorju predstavlja slikovit primjer u interpretiranju geneze kliničke slike državne uloge u tom kontekstu. 

Tokom šezdesetih godina, kao maltene potpuno nerazvijen koridor u odnosu na industrijsku osovinu Ljubljana-Zagreb-Beograd-Skoplje, razvoj jugoslovenske obale je trebalo da posluži kao jasan državni projekat kako u sve većem otvaranju prema svijetu - a kroz turističku privredu i flertovanje sa kapitalizmom - tako i u procesu pomaganja “nerazvijenim djelovima” federacije. 
Tako se crnogorsko primorje na meti “državne produkcije prostora” našlo već u prvim ozbiljnijim pokušajima regionalnog planiranja 1967-1969. godine kroz projekat “Južni Jadran”, kada je tadašnji Zavod za urbanizam Crne Gore u saradnji sa stručnjacima Ujedinjenih Nacija napravio opsežnu studiju razvoja obale, dominatno usmjeren na turističku industriju. 

Projekat je zapravo bio prvi u svijetu u domenu turizma koji su Ujedinjene Nacije preko UN Centra za igradnju i planiranje u Njujorku na zahtjev jugoslovenskih vlasti sproveli u jednoj od država grupe G77, u čijem se društvu Jugoslavija našla ne kao rezultat geografske logike već isključivo vješte političko-strateške identifikacije sa zemljama globalnog juga. U tom smislu, kao debitantski poduhvat kako za domaće tako i za strane eksperte, može se reći da se crnogorska obala našla u epicentru procesa koji Lefevr naziva “eksplozijom urbanizma”, odnosno onog procesa koji ne kodifikuje prostorne relacije samo na nivou jednog grada, već obuhvata najšire prostorne zahvate obuhvaćene planovima saobraćajne infrastrukture, industrije, agrikulture, turističkih kapaciteta. 

Tako prostori koji su nekada bili prazni – planine, more – ulaze u proces razmjene, postaju roba, zauzimaju ih ogromne nove industrije slobodnog vremena i kulture. Takođe, numeričkom kvantifikacijom prostora, uspostavljaju se i novi odnosi na nivou arhitektonske produkcije, pa se tako tipološka rješenja hotelskih kapaciteta na Jazu, Buljarici ili Velikoj plaži uklapaju u takozvanu teoriju pragova razvoja, koji usljed različitih (ne)fizičkih barijera u prostoru, predviđa proces koji ima za cilj definisanje pragova i procjenu troškova potrebnih za njihovo prevazilaženje. 

To je zauzvrat imalo tehnokratsku identifikaciju mogućnosti urbanog rasta u ranoj fazi procesa planiranja i optimizaciju korišćenja prostora u turističkoj industriji. Kao direktnu posljedicu takvih kompleksnih planersko-ekonomskih računica, novi hotelski kapaciteti su dominantno bili bazirani na koncetrisanom modelu izgradnje, kodifikujući tako održivi mehanizam između urbanizma, arhitekture i razvojnih prostornih politika republike.

![](https://cms.normalizuj.me/assets/3acd38db-ae85-456e-8019-86ad5b4c8ef5)
Generalni plan Ulcinja “Južni Jadran“{.caption}

Pedeset godina kasnije, tvrdnja američkog političkog-sociologa Nila Brenera da trenutno svjedočimo pojavi istorijski novog državnog oblika proizvodnje u kojem je uloga države kao agenta za komercijalizaciju svoje teritorije – istovremeno na nacionalnom, regionalnom i urbanom nivou – stekla neviđenu supremaciju nad drugim regulatornim operacijama unutar institucionalne arhitekture države, nalazi svoje besprekorno uporište u današnjoj crnogorskoj developmentalističkoj praksi. Tako u procesu dekonstrukcije odnosa ekonomskog i političkog, u smanjenju jaza između ova dva “entiteta” (smanjenje koje podrazumijeva slom društvenog), prostor i dalje igra glavnu ulogu. 

Prijedlog operacionalizacije Velike plaže koja se u ekonomsko-špekulativnim dijagnozama predstavlja kroz eksponencijalno rastuće dijagrame, zapravo se istovremeno može okrenuti naopačke podjednako očitavajući na taj način sve socio-političke i energetsko-prostorne promiskuitete koji su sastavni dio betonizacije prostora. Prikazan u nekoj vrsti eksteritorijalne samodovoljnosti kao konstrukt naprednih tehnika i tehnologija, projekat u svom organizacionom smislu više podsjeća na fenomenologiju crne rupe nego li na neki dugoročnim razvojni plan (a ne rast!) jedne države. 

Tako u socio-političkoj komparaciji jugoslovenski razvojni model kroz suptilnu diplomatsko-političku aktivnost crnogorsku obalu pozicionira u centar stručne istraživačko-naučne diskusije u saradnji sa Ujedinjenim Nacijama na globalnom nivou, izučavajući modele koji se eventualno mogu replicirati na ostalim tačkama planete. Danas se o bilo kakvom razvojnom modelu, uz to i Velike plaže, diskutuje isključivo u državnim institucionalnim bunkerima odakle se po građanstvu sporadično ispaljuju rafali (dez)informacija u zavisnosti od toga što diktiraju dnevno-političke aktuelnosti toga dana. 

U energetsko-prostornom smislu, za razliku od matematičkih proračuna pragova razvoja u jugoslovenskoj varijanti, ovdje se sa stroprocentnom popunjenošću prostornih kapaciteta barata kao sa prirodnom datošću isključivo naše generacije, i uz to se nude modeli Porto Montenegra, Porto novog ili Luštice bej, u kompletu sa pripadajući im arhitektonskim kreacijama koje se idejno napajaju na kontejnerima neovenecijanske postprodukcije u neoliberalnom potpisu. 

U konačnom, nekadašnji odnos “centra i periferije” u jugoslovenskoj varijanti je za rezultat imao Republički Zavod za Urbanizam i Projektovanje formiran kao direktno iskustvo rada na projektu Južni jadran 1969. godine, i koji je nedugo nakon toga bio u stanju da samostalno produkuje prostorno-socijalne relacije poput onih u stambenom naselju Blok V Tupe Vukotića i Milete Bojovića (doktorand kod Anrija Lefevra). 

Danas, čini se da taj odnos ima daleko gore posljedice na razvoj prilika u Crnoj Gori, budući da je centar potpuno istisnut iz jednačine dok se sveprisutna periferija naše države jasno očitava kroz tridesetogodišnji šibicarsko-rentijerski genetski kod koji uporno pokušavamo uvaliti za sve pare, sa ponižavajućim nipodaštavanjem lokalnih resursa i znanja.

![](https://cms.normalizuj.me/assets/7d2000ae-3393-46c4-9d83-cb727a0aefd7)
Navodni predlog plana za Veliku plažu{.caption}

Iako ne treba gubiti iz vida da su oba projekta nastala kao direktan politički proizvod, proizvod administrativnih politika, proizvod odnosa dominacije i strategija o kojima se odlučuje na vrhu države, odnosno na nivou međunarodnih korporacija, ipak se može zaključiti da je spektakularna regresija od svjetske pozornice do lokalne vukojebine u crnogorskom slučaju “proizvodnje prostora” fascinantna. Ovakav poredak stvari upućuje na esencijalnost koncepta kakav je *autogestion*, odnosno aktivnosti baze kroz jačanje prostorne (teritorijalne) samouprave, direktne demokratije i demokratske kontrole.

U tom smislu, nedavni protesti protiv projekta na Velikoj plaži potvrđuju validnost Lefevrove teze da je jedna od političkih uloga ljevice, dakle, da koristi klasnu borbu u prostoru.







 
 
 


Il y a politique de l’espace, parce que l’espace est politique - postoji politika prostora zato što je prostor politički 

Klasna borba se vodi u prostoru