Uvod u Božić 1951. godine bio je sumoran u francuskom gradu Dižonu, gdje je grupa od nekoliko stotina djece u tri sata popodne zapalila Deda Mraza na kapiji gotičke katedrale Sainte-Benigne. Na novinskoj fotografiji vidi se lutak-Deda Mraz sa ogrtačem i dugom bradom kako bespomoćno visi, okružen djecom u vunenim kaputima, ali i plamenom koji obasjava uzbuđena dečija lica.
NOVI KULT - STARI SVIJET
Nisu mališani spalili Deda Mraza zato što su bili nezadovoljni poklonima, već je to bio dio dugotrajnih protesta hrišćana u gradu. Vjerovali su da je Deda Mraz uzurpator i jeretik, predstavnik rastućeg paganstva koje je prijetilo da zasijeni pravu poruku Božića: rođenje Isusa Hrista.
Ova epizoda bila je dramatičan primer gotovo opšteg sukoba između komodifikovanog svijeta tržišta i kapitala sa jedne strane, te potrebe mnogih da zaštite sferu života oslobođenog ekonomske logike.
Francuski antropolog Klod Levi-Stros u dižonskom je događaju vidio sukob između starijeg shvatanja svijeta u krizi, i novog rastućeg kulta, sa svim tenzijama koje takva situacija prirodno može donijeti. Ironija je htjela, a Levi Stros primijetio da su hrišćani iz Dižona postigli suprotno svojim namjerama. Umjesto da unište paganskog izazivača, oni su potvrdili njegov mistični status tretirajući ga kao vrijednog ritualne žrtve.
Dvadeset četiri godine kasnije, aktivizam protiv Deda Mraza dobio je još jedan oblik. Danski radikali iz ljevičarske pozorišne grupe Solvognen shvatili su da je malo vjerovatno da će direktna konfrontacija sa Svetim Nikolom uspeti, pa su odlučil da preprave imidž junaka Božića. Godine 1975. stotinu aktivista grupe sišlo je u brojne moderne tržne centre u Kopenhagenu i svi su bili obučeni kao Deda Mrazi; prerušeni, grabili su raznu robu iz prodavnica i poklanjali je zbunjenim kupcima, sabotirajući logiku tržišta.
Sasvim očekivani i sasvim kao hrišćani u Dižonu, grupa Solvognen je izgubila bitku protiv komercijalnog društva: koliko god pokušavali, Deda Mraz nije mogao biti ni ubijen ni promijenjen.
POPOVANJE NE POMAŽE
Više od sedamdeset godina od paljenja u Dižonu, Deda Mraz je moćan, njegova dominacija je skoro potpuna. On je glavni lik mjeseca decembra. Javlja se u reklamama, filmovima i muzici, a svaki zapadni tržni centar sa iole samopoštovanja ima Deda Mraza koji pita djecu šta žele za Božić. Ono što su hrišćani u Dižonu sasvim ispravno osjetili je da su se suočili sa opasnim protivnikom koji je ojačao u posleratnom potrošačkom društvu. To društvo je potisnulo Isusa sa vrha ljestvice božanske hijerarhije. Deda Mrazu ne treba crkva; crkvi je potreban Deda Mraz – da on sa svojih sanki nije poškropio malo praznične čarolije, vjerovatno bi bilo još manje ljudi na službama.
Deda Mraz krije vezu između kolektivne radosti praznika i sramote industrijske eksploatacije
Svakog Božića postalo je uobičajeno da vjerske vođe dovode u pitanje legitimitet Deda Mraza, ali rijetko se to po njih dobro završava. Katolički biskup u Italiji je lekciju naučio na teži način, kad je prošlog decembra sicilijanskoj djeci rekao da Deda Mraz ne postoji. Biskup je pokušao da objasni razliku između katoličkog Svetog Nikole, koji daruje siromašnima, i Božića na pijaci sa Deda Mrazom i manijom poklona koja podstiče potrošnju.
Episkopova poruka nije naišla na dobar prijem u kongregaciji; ljuti roditelji natjerali su eparhiju da uputi izvinjenje gnijevnim roditeljima. Činjenica je da većina ljudi lako može zamisliti Božić bez Isusa - ali ne i bez Deda Mraza. Isus skoro da je postao problematični sporedni lik u cijeloj priči.
Ali koja je tajna očigledne neranjivosti Deda Mraza i poslije svih napada sa desne i lijeve strane? Ovde bi se pisanje Levi-Strosa opet moglo pozvati u pomoć. Uz svu strogost strukturalističke antropologije dvadesetog veka, on je pokušao da stavi Deda Mraza u religioznu tipologiju i zaključio da pripada porodici bogova — sa ograničenom funkcijom i karakterom periodičnih povrataka.
UROĐENI GRIJEH
Levi-Stros, na svoj karakterističan način, prolazi kroz niz istorijskih i etnografskih paralela sa Božićem i Deda Mrazom — od rimskih praznika u decembru u čast boga Saturna, do kulta predaka Indijanaca, pa do sv. Nikolaje, episkopa mirlikijskog. Levi-Strosov zaključak glasi da je savremeni Deda Mraz amalgam svih ovih različitih religijskih motiva.
Za razliku od aktivista iz Solvognena, Klod Levi-Stros ne haje za savršenu integraciju Deda Mraza u kapitalističku tržišnu ekonomiju. Ali možda je najveći magični trik Deda Mraza upravo to što on prikriva realnost globalne industrijske proizvodnje. Bezimena, masovno proizvedena roba izrađena u groznim uslovima, pretvara se u domaće poklone koje prave vilenjaci u udobnoj radionici na Sjevernom polu.
Ikona tržišta: Poster Haddona Sundbloma
Deda Mraz je dobio svoj trenutni izgled još 1800-ih kao maskota za različite američke proizvode i poslove. Jedna od najpoznatijih i najuticajnijih kampanja je reklama za Coca-Cola američkog ilustratora Haddona “Sunni” Sundbloma iz 1931. gdje je blistavi, pop-kulturni izraz Deda Mraza čvrsto uspostavljen. Besmrtni patrijarh sa sijedom kosom i bradom, obučen je kao kralj. Ta slika je preživjela do našeg vremena i Coca-Cola je još koristi. Međutim, nije zanimljivo komercijalno porijeklo Deda Mraza, koliko činjenica da taj „urođeni grijeh“ nije njegova slabost. U određenom smislu tu leži njegova snaga.
Deda Mraz je kopija kopije i pripada potrošačima koji nastavljaju da ponavljaju njegovu životnu priču sa ironijom i lakoćom koja karakteriše postmoderno pripovedanje. Svake godine postoji nova knjiga ili božićni film koji doprinosi univerzumu i, kao i druge velike američke franšize, ta se velika priča širi u svim pravcima. Kičasti i ironični bog koji nema pisani testament, crkvu ili sveštenstvo, ali vaspitava djecu da budu dobri mali potrošači, povezujući potrebe sa komercijalnim objektima.
IZMEĐU KRAJNOSTI
Iz plamena Dižona izronio je Deda Mraz, postmoderni bog kapitalizma. Bog koji istovremeno predstavlja potpunu dominaciju tržišne ekonomije u zapadnom svetu, a istovremeno šalje suprotnu poruku ljubavi, svetosti porodice i slobodu velikodušnosti. Upravo te neshvatljive protivurječnosti, više od svega, karakterišu Deda Mraza.
Pod globalnim kapitalizmom, Deda Mraz krije vezu između kolektivne radosti praznika i sramote industrijske eksploatacije. Tako se dobronamjerni motivi ostvaruju na račun anonimnih ljudi, koji su primorani da rade pod prijetnjom siromaštva i gladi.
Na kraju, ipak, Levi-Stros je napisao da se na ovu duboko sumnjičavu i kičastu figuru ipak mora gledati sa određenom nježnošću i pokušati da se shvati koliko su roditelji uložili da bi Božić učinili posebnim za svoju djecu, pa i kad mahnito štite mit o Svetom Niku, čak i kad djeca prestanu da vjeruju. Možda je to zato što, nastavlja Levi-Stros, negdje duboko u nama postoji duboka čežnja za velikodušnošću bez granica, za dobrotom bez skrivenih motiva, kad se makar na kratko odbace strah, zavist i ogorčenost.
Jacobin Prevod i redakcijska obrada: Normalizuj