Kada današnja politička i socijalna reakcija bude minirana eksplozivom, koji je sama postavila u temelje svoje društvene strukture i kada jugoslovenski proleterijat bude pisao veliku knjigu svojih martira, na prvoj stranici biće zapisano crvenim slovima ime Jovana Tomaševića. Režim crnogorske autokratije osudio ga je još kao gimnazistu na robiju, dok je režim jugoslovenske demokratije, oličene u sistemu Glavnjače, isprebijao žandarmskim kundacima u sred Beograda njegova slabačka leđa jedino zbog toga što je bio imuniziran komunističkim poslaničkim mandatom. On je oba ta režima duboko i podjednako mrzio, te je često o njima sa sarkazmom govorio: slatko li sam se smijao kad je propadao Ćipur, a još bih se slađe smijao kad bih doživio i vidio propast cincarskih Terazija! (...) On je bio stožer koji je oko sebe okupljao radnike, siromašne seljake i ono jezgro crnogorskih intelektualaca, čiji mozak nije bio ograničen pandurskim izmećarstvom i služenjem mračnjačkim režimima... (List radnika i seljaka "Radni narod", povodom četiri godine od njegove smrti, april 1928)
Iza nas je još jedan važan datum koji je zamalo prošao neopaženo. Iako je decenijama spominjan kao izuzetna istorijska ličnost, mlađa populacija, uglavnom, danas i ne zna za njega. Umro je na Cetinju 3. aprila 1924, u trideset trećoj godini života. Umro je u vrijeme kada je trebalo da nastavi borbu za prava i oslobođenje potlačenih, obespravljenih i ugnjetanih u kapitalističkom društvu.
Izložba koju je organizovalo nevladino udruženje Antifašisti Cetinja pod nazivom "Revolucionarno Cetinje", povodom 100 godina od njegove smrti, jedini je detalj kojim je obilježen ovaj jubilej. Iako je javnost obaviještena, iako u Crnoj Gori postoje grupe i pojedinci, kao i političke partije koje u svojim programskim načelima proklamuju borbu za društvo socijalne pravde, jednakosti i solidarnosti, iako postoje partije sa komunističkim nazivima - dan kasnije na cetinjskom Starom groblju bilo je svega par članova pomenutog udruženja sa crvenim karanfilima, koji su na njegov grob položeni uz zvuke internacionale.
Kako današnja Crna Gora vijek kasnije percipira Jovana Tomaševića i njegovu ulogu? Kao i prije 100 godina, društvo je raspolućeno na dva politička bloka. I jedan i drugi se odriču Tomaševića - prvi jer je bio komunista, a drugi pod izgovorom da je bio "bjelaš".
KLASNA BORBA
Najcjelovitije svjedočanstvo ostavio je njegov saborac, revolucionar Nikola Kovačević, koji je između ostalog rekao da je Jovan Tomašević bio najuzdignutiji Crnogorac, i po inteligenciji i po kulturi, čovjek evropskog obrazovanja u dobrom smislu riječi. Govorio je nekoliko jezika, proputovao Evropu i upoznao međunarodni radnički pokret, a poznavao je i istoriju Crne Gore u tančine, život i dušu, dobre i rđave osobine Crnogoraca. Umio je, kao niko drugi, pridobiti borbene elemente i staviti ih pod svoj uticaj, odnosno pod uticaj ideja koje je zastupao. Bio je rijedak polemičar, pisac, nepomirljiv protivnik klasnog neprijatelja. Znao je, kao niko drugi, raskrinkati birokrate, trgovce, ekonomske i političke špekulante. Umio je mobilisati mase da se udruže i bore protiv nepravde i izrabljivanja.
Tomašević je veoma teško živio, a prema riječima Nikole Kovačevića ni bolje ni gore od nekvalifikovanog radnika u crnogorskim varošicama. Kovačević dalje svjedoči da ga nikada nije vidio da ima na sebi čestito odijelo ili dobre cipele, da je vršio advokatske poslove besplatno, pogotovo ako je bila u pitanju sirotinja - Prosto nije imao niti čestite ishrane, niti za što često kupiti i ljekove, ili platiti specijalistu koji bi se brinuo o njegovom zdravlju.
Diplomirao je prava u Francuskoj i bavio se advokaturom, tako je sebi mogao priuštiti lagodan život. Ipak, svojevoljno se solidarisao sa sužnjima koje mori glad, predvodeći pokret gladnih i obespravljenih. Odlučio se za put borbe za pravednije društvo i bolji život ljudi, za put neizvjestan i opasan, ali častan
PROTIV BURŽOAZIJE
Poslije zanosa i oduševljenja ujedinjenjem, nastupio je kod komunista momenat trezvenijeg rasuđivanja o političkom rješenju. U početku vođstvo pokreta nije ni uzimalo u razmatranje pitanje načina izvršenja ujedinjenja. Za crnogorske komuniste, stvaranje zajedničke države otvorilo je mogućnost organizovanja jedinstvenog naprednog pokreta jugoslovenskih naroda i jedinstvenog vođenja borbe za društveni preobražaj.
Koncepcija Tomaševićevog jugoslovenstva razlikovala se u suštini od jugoslovenstva "bjelaša". Tomašević je ukazivao na ispravnost borbe i protiv "bijelih" i protiv "zelenih", na borbu protiv buržoaskog poretka. Na prvom javnom zboru u Brčelima, krajem 1918, govorio je o Oktobarskoj revoluciji, ukazujući da je to jedini put kojim treba poći ako se želi bolja budućnost. Na zboru u Virpazaru, januara naredne godine, rekao je: Slatko li sam se smijao kad je propadao Ćipur, a još bih se slađe smijao i radovao kad bih doživio i vidio propast cincarskih Terazija. Donesena je rezolucija koju je napisao, i u njoj je, pored ostalog, pisalo: Hoćemo Crnu Goru bez grbova i sabalja.
U proglasu KPJ "Drugovima seljacima" iz 1920. godine piše: Vi ste pozavađani između sebe i izdijeljeni bez razloga i bez potrebe na nekakve 'bijele' i 'zelene'. A to ne smije biti, jer dokle god tako bude vi ćete biti plijen vaših zajedničkih neprijatelja: velikaša i bogataša... Svi dakle, pod jednu zastavu, pod crvenu zastavu radnoga naroda, kako bi po primjeru naše ruske braće stvorili od naše Jugoslavije veliku i moćnu otadžbinu - državu radnika i seljaka. U njoj će biti tada svega jedan jedini prijesto, sa koga neće carovati ni tast ni zet, ni ujaci ni sestrići, ni sablja ni mantija, ni dolama ni lacmanski frak - nego će biti jedan jedini gospodar - udruženi radnik i seljak Šumadije i Crne Gore, Hrvatske i Bosne, Vojvodine i Maćedonije... Glasajući za Komunističku partiju - vi dovikujete radnicima i seljacima širom cijele Jugoslavije da je njihov ideal i vaš u isto vrijeme: a to je da Jugoslavija treba da bude zajednička majka, da Jugoslavija treba da bude sovjetska republika radnika i seljaka - da njena zastava bude crvena zastava rada; da njen grb bude srp i čekić; ralo i glijeto; i da se u njoj uzdiže jedan jedini prijesto, prijesto udruženih radnika i seljaka.
Tomaševićev savremenik i prijatelj, učitelj Ivo Rolović, svjedoči da je, kao već oformljeni komunista, bio za ujedinjenje, ali na principima demokratskog i federativnog uređenja nove države.
Iako je bio veliki politički protivnik kralja Nikole i monarhističkog uređenja uopšte, ma u kojoj zemlji, bio je veoma objektivan u davanju ocjene o okolnostima pod kojima je kapitulirala Crna Gora 1916, objašnjavajući ko je sve bio upleo svoje prste da kompromituje crnogorsku vojsku što se nije i ona povlačila preko Albanije kao što je to uradila srpska vojska: „Tadašnji vlastodršci Srbije su nastojali da prvo skrše ugled kralja Nikole u zemlji, a zatim i u inostranstvu i to im je uspjelo“, rekao je Jovan.
U proglasu Kučima, marta 1923. godine, poziva da se glasa za buduću Federativnu Radničku Republiku Jugoslaviju; za federativne radničke republike Balkana; za mir, bratstvo i savez s ruskom republikom radnika i seljaka.
ŽIVOT I PUT
Teško djetinjstvo, u šesnaestoj godini progonstvo i život u tuđini, učešće u balkanskim i Prvom svjetskom ratu, odstupanje preko Albanije, boravak i školovanje u Francuskoj, povratak u domovinu krajem 1918, rad na osnivanju i organizovanju komunističkih organizacija u Crnoj Gori, dosljedna i nepokolebljiva borba protiv buržoaskog režima.
Rođen je 15. jula 1891, u Gornjim Brčelima u Crmnici. Po završetku četvorogodišnje osnovne škole 1902. godine, prešao je kod oca na Cetinje i upisao se u gimnaziju. Nakon izbijanja Bombaške afere, krajem 1907. godine, uspio je da napusti Crnu Goru i time izbjegne hapšenje i torturu, kojoj su bili podvrgnuti njegovi uhapšeni drugovi. Upisao je VI razred gimnazije u Sremskim Karlovcima. U međuvremenu ga je crnogorski sud za suđenje anarhističkih zločina optužio za učešće u zavjeri i osudio na 10 godina robije. Marta naredne godine primjen je u Prvu beogradsku gimnaziju, gdje je maturirao 1910. godine. Septembra iste godine postao je redovan student Pravnog fakulteta Beogradskog univerziteta. Amnestiran je 1910. godine prilikom proglašenja Kraljevine Crne Gore.
Foto: flickr.com/ditissuzzane
Tomašević se u Beogradu školovao pod izuzetno teškim uslovima. Tako se za čitavo vrijeme školovanja uglavnom sam snalazio i sebi obezbjeđivao egzistenciju. Posluživao je u bogatim beogradskim porodicama, cijepao drva, nosio vodu, istovarao robu i ugalj i podučavao učenike. Za vrijeme studija na Beogradskom univerzitetu povezao se sa Tucovićevim socijalističkim pokretom.
Učestvovao je u Prvom balkanskom ratu kao borac u crnogorskoj vojsci. U ljeto 1914. došao je u rodno selo gdje je kratko radio kao učitelj. Tada je u Brčelima pokrenuo list "Seljački odjek - prvi ilegalni humorističko-satirični list u Crnoj Gori. Jedini broj izašao je 12. jula 1914. godine u 50 primjetaka i umnožavan je na šapirografu. Do jednog primjerka došlo je Ministarstvo vojno pa je povelo istragu, ali bez uspjeha.
Opet je mobilisan, septembra 1914, da bi nakon austrougarske okupacije, zajedno sa još nekoliko drugova, preko Skadra, Krfa i Korzike prešao u Marsej. Po prelasku u Francusku Jovan Tomašević se susreo sa mnogim teškoćama. Radio je kao fizički radnik u fabrici tramvaja u Marseju. Krajem 1916. upisao se na Pravni fakultet u Poatjeu, gdje je diplomirao novembra 1918. godine.
Boravak u Francuskoj je od izuzetnog značaja za njegovo političko opredjeljenje. Za tri godine, koliko je bio u Francuskoj, Tomašević se bliže upoznao sa ciljevima i suštinom borbe radničke klase u čijim se redovima i sam nalazio skoro čitavo vrijeme boravka u Francuskoj. Tamo je proučavao djela Marksa i Engelsa i čitao djela Lenjina. Bio je oduševljen Oktobarskom revolucijom i otvoreno se stavio u njenu odbranu u redovima jugoslovenske emigracije u Francuskoj.
Jovan Tomašević se krajem decembra 1918. godine vratio u Crnu Goru. Početkom januara zaposlio se kao sudija u Okružnom sudu u Baru gdje je ostao do sredine iste godine. Povratak u Crnu Goru predstavlja novo i nesumnjivo najznačajnije poglavlje u njegovom revolucionarnom radu. Odmah je počeo živu političku aktivnost i zahvaljujući izuzetnim sposobnostima, energičnosti, političkoj zrelosti, neumornom radu, poznavanju stanja i prilika koje su vladale u Crnoj Gori, Tomašević je od svojih saradnika prihvaćen i istaknut za vođu i osnivača Komunističke partije Jugoslavije u Crnoj Gori. On je nesumnivo i imao najvažniju - vodeću ulogu u formiranju KPJ u Crnoj Gori.
Sa uspostavljanjem Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru 1920, našao se, po prirodi stvari, na čelu. Te godine je na izborima za Ustavotvornu skupštinu, lista na čijem je bio čelu odnijela pobjedu. Nikada se pod crvenom zastavom nije steklo toliko pristalica naprednog pokreta, kao u vrijeme tih izbora, zahvaljujući ličnosti Jovana Tomaševića, kome ni politički protivnici nijesu imali što zamjeriti sem njegovog komunističkog ubjeđenja. Učestvovao je januara 1921. godine na protestima u Beogradu povodom donošenja Obznane, kada je došlo do sukoba sa žandarmerijom, kojim prilikom je bio teško povrijeđen. Neposredno poslije toga, jednom svom prijatelju je rekao: Krv je prolivena, borba je počela. Ma kakva ona bila i ma koliko trajala - pobjeda će biti naša, ja u to čvrsto vjerujem. Nakon donošenja Obznane, organizovao je rad Partije u ilegali. Od 1921. godine, skrhan bolešću, živo je pratio događaje, pomagao i usmjeravao borbene snage i rad Partije.
"Revolucionar blage naravi, oštre riječi i snažne volje" - umro je od tuberkuloze 3. aprila 1924. godine na Cetinju, u trideset i trećoj godini života. Sahranjen je sa svim počastima. Na kovčeg je bio položen amblem proleterske borbe - srp i čekić. Prema svjedočenju učesnika, pratnja je bila impozantna, uprkos velikom nevremenu. Građani Cetinja i svi drugi koji su došli sa strane, proveli su preko dva sata pod snažnim pljuskovima kiše. Između dva svjetska rada njegov grob na Starom groblju na Cetinju redovno su posjećivali radnici i komunisti, a za Prvi maj ostavljali crvene karanfile. Tokom svog kratkog života i političkog djelovanja, borio se za interese klasno svjesnog proleterijata, čijim je idealima bio ispunjen sav njegov život.