Nastavak teksta Stara Crna Gora je bila društvo bez nacionalizma.
Kad govorimo o nacionalizmu, kad se već predstavlja kao istorijski, ne možemo da zanemarimo i da se njegov sadržaj mijenja. Kosovski mit prvo je bio metafora pada srpskog carstva, dok ideja o novom osvajanju tog područja nije postojala.
Kao ilustracija mogu poslužiti planovi Petra I o uspostavi Slaveno-serbskog carstva koje je predložio ruskom caru. Ovaj plan je bio idealistički, nije uzimao u obzir stvarne mogućnosti, slično kao da u Football Manageru preuzmete Brighton i u napad dodate Mesija i Nejmara. Baš zato je zanimljivo primijetiti da Kosovo, kao ni teritorija Raške, nijesu bili sastavni dio tog plana. Ideje o teritorijalnoj ekspanziji prema Kosovu počinju se pojavljivati tek nakon aneksione krize, kada postaje jasno da je dalje širenje uticaja na teritoriji Bosne i Hercegovine postalo neizvodljivo.
Na sve ovo XX vijek je donio ideju jugoslovenstva i novu zbunjenost. Srpski nacionalisti su se našli pred izazovom da definišu odnos srpstva prema jugoslovenstvu - da li ono postoji sa njim, da li je prosto riječ o lokalnom identitetu, ili je srpstvo isuviše važno i postoji nezavisno od jugoslovenskog koncepta. Ova pitanja su postala dio žive rasprave koja se činila daleko od brzog zaključenja.
U isto vrijeme, nakon završetka Prvog svjetskog rata, počela je da se oblikuje i ideja zasebnog crnogorskog nacionalizma, koja se može shvatiti kao napor da se legitimizuje crnogorska državnost unutar novog koncepta samoodređenja koji je formulisao američki predsjednik Vilson.
U tom periodu državni kapaciteti na teritoriji Crne Gore jesu rasli, ali nedovoljno, pa je 1931. godine skoro 56% populacije još nepismeno. Iako je država preuzela određenu moć od plemena, crnogorski politički život je i dalje bio pod snažnim plemenskim uticajem, a izbor političke stranke često se svodio na slijepo praćenje volje glavešina. Politikolog Vujo Ilić čak piše da je zauzimanje strane u Drugom svjetskom ratu u Crnoj Gori u velikoj mjeri bilo određeno plemenskom dinamikom, koja je bila jača od ideološkog i vjerskog opredjeljenja.
U takvom društvu, sa većinski nepismenim stanovništvom, agrarnom ekonomijom, nezrelom političkom scenom, izraženom plemenskom strukturom i više politizovanih nacionalnih osjećaja, bilo je nemoguće očekivati da prosječni stanovnik ima duboko ukorijenjene, koherentne i jasno izražene ideje o nacionalnom identitetu. Ostalo je zapisano da je stari crnogorski političar Andrija Radović jednom rekao da mu je đed je bio Bjelopavlić, otac Crnogorac, on je Srbin, a njegov sin će biti Jugosloven.
Govoriti o opštenarodnoj svijesti i nacionalnom identitetu nije moguće do završetka modernizacijskih procesa, odnosno u kontekstu Crne Gore, do kraja Drugog svjetskog rata kada je uspostavljen obrazovni sistem koji je iskorijenio nepismenost. U socijalističkom periodu, identitetska formulacija koja se često navodi jeste Đilasova ideja da su Crnogorci bili Srbi, ali su na kraju postali zasebna nacija.
Ova tvrdnja, iako naizgled može izgledati kao pokušaj kompromisa između dvije ranije spomenute struje, pri bližem razmatranju pokazuje se kao ambivalentna i neodređena, sa elementima nacionalnog primordijalizma. Ona pretpostavlja postojanje urođenog ili bar jasno definisanog srpstva koje se zatim transformiše, dok naivno previdi mogućnost nepostojanja jasne nacionalne pripadnosti.
Budući da je formiranje nacionalne svijesti relativno novi fenomen, i s obzirom na to da su postojali različiti nacionalni identiteti koji nijesu bili konačno ili strogo oblikovani, dolazimo do sadašnje situacije u kojoj ljudi često bez problema mijenjaju svoje nacionalne identitete i kape, u skladu sa trenutnim stanjem duha. Sadašnje političke podjele po nacionalnim linijama više svjedoče o slabosti i nedovoljnoj ukorijenjenosti nacionalizma nego o njegovoj snazi.
Veliki dio javnog rasprave u Crnoj Gori troši se na debate o simbolima i zastavama iz 19. vijeka, za koje se tvrdi da potvrđuju valjanost jedne ili druge strane. Ova praksa postaje apsurdna kada se prihvati vrlo vjerodostojna pretpostavka da prosječni Crnogorac iz tog vremena vjerovatno nije imao značajno znanje o svojoj nacionalnoj istoriji, njenim simbolima i ostalim nacionalističkim zvečkama. U stvari, ovakvo "nacionaliziranje" istorije proizvodi neočekivani učinak - stvara iluziju da je nacionalizam prirodan, neizbježan i da je oduvijek bio prisutan.
Češko-francuski velikan Milan Kundera to ističe na početku eseja Književnost malih naroda:
"Mada nijedna nacija ne živi na planeti zemlji od vajkada, a i sam pojam nacije je relativno moderan, većina njih osjećaju svoje postojanje kao neku očiglednost, dar od Boga ili od Prirode, prisutnu oduvijek. Narodi mogu da svoju kulturu, svoj politički sistem, sve do svojih granica definišu kao sopstvenu tvorevinu, dakle kao izvor preispitivanja ili problema, ali svoje postojanje kao naroda smatraju za neupitnu datost“.
Koliko god bila duboka ta osjećanja, nacionalizam je površan fenomen koji u našem kontekstu često nema dublji smisao. To ga ipak ne oslobađa "odgovornosti", jer baš je takav pogodno oruđe u rukama pragmatičnih političkih igrača. Istorijska nauka koja bi rasvijetlila nacionalni fenomen tako da ga hladne glave možemo sagledati kao pojavni derivat jednog suštinskijeg identiteta Crne Gore, bila bi značajan doprinos razumijevanju etničkog i nacionalnog apsurda podjela unutar tako male i istorijski siromašne zajednice.