Žalosno je, ali istinito, da glavni raskol na političkoj sceni Crne Gore još izaziva indentitetska podjela na Crnogorce i Srbe. Neki predlažu da bi valjalo kreirati nov identitet, tako da obje nacionalne grupe budu zadovoljne. Drugi bi naprosto sproveli asimilaciju, čim njihova strana stekne dovoljno političke moći. Ali bez obzira na stranu i ugao gledanja, gotovo svi se oslanjaju na daleku prošlost, a podjele vide kao posljedicu dugog istorijskog razvoja jednog nacionalnog problema.
Čak i dobronamjerni analitičari koji razumiju procese nacionalizma, ponekad zvuče kao Putin u intervjuu s Tuckerom Carlsonom, koji razloge za invaziju na Ukrajinu nalazi u pismima iz 15. vijeka Jaroslava Mudrog Svetlani Elegantnoj, gdje se spominju ukrajinska i ruska teritorija. Moja teza je da proučavanje nastanka nacionalizma u Crnoj Gori pokazuje njegovu površnost, prije nego istorijsko utemeljenje. Ko misli da to nije tačno, saslušaću ga, ali bih zamolio da mi odgovori na prosto pitanje - ako su istorijski temelji nacionalnog osjećaja baš tako duboki, otkud onda tolika fleksibilnost identiteta koji se svako malo smjenjuju po ćudima političke pragme.
Ali, dobro, krenimo malo kroz istoriju, kad se već mora. Glavna ideja koju su Petrovići njegovali o identitetu Crnogoraca bila je da Crna Gora predstavlja autentičnog nasljednika srpskog srednjovjekovnog carstva. Period prije integracije Crne Gore u to carstvo Petroviće nije mnogo zanimao, važnije je bilo uspostaviti vezu između dinastija Balšića, Crnojevića i Nemanjića. Crna Gora je, prema tome, oslikana kao teritorija koja čuva nasljeđe drevnog doba i simbol otpora Osmanlijama. Uveden je mit o Kosovu kroz različite romantičarske narative, poput onog koji govori o herojima s Kosova koji su našli utočište u Crnoj Gori.
Tek kad čovjek prizna da je ova istoriografija u velikoj mjeri plod mašte, postaje očigledan cinizam cijele konstrukcije. Ispada kako Crna Gora nije samo direktni nasljednik Dušanovog carstva, već je sastavljena od übermensch elite srpskog naroda, nekakve ratničke kaste višeg ranga. Eto razloga da se Petrovićima koji su priču izmislili prizna kako mogu vladati područjima koje je Dušan nekad osvojio. Zgodno za Petroviće, ali nastanak srpskog nacionalizma u Crnoj Gori treba shvatiti upravo kao napor te dinastije da utvrdi svoju vlast i buduće ambicije.
I pored svega toga, nema dokaza da je ma koji nacionalizam u Crnoj Gori bio istorijski široko rasprostranjen, osim kao elitni fenomen i dinastički ukras. Češki politički teoretičar Miroslav Hroh opisao je tri faze u razvoju nacije. U prvoj fazi elite se zanimaju za vlastiti identitet, a intelektualci rade na normiranju vlastitog jezika, istorije, kulture i granica svoje nacije. Druga faza je period patriotskog agitovanja elita, kako bi ostatak zajednice priznao nacionalnu istinu kao prirodnu i prvu. Treća faza je razvoj masovnog pokreta, kada se nacionalizam već razgranava na konzervativne i liberalne struje.
Upravo je ova druga faza kreiranja nacionalne svijesti ostala nedovršena u Crnoj Gori. Nacionalizam je usko povezan sa razvojem obrazovanja, pismenosti, urbanizacije i ostalih aspekata moderniteta, kojeg u Crnoj Gori zadugo nije bilo na značajnom nivou. Nacionalni identitet nije nešto s čim se ljudi rađaju; to je koncept koji se mora usvojiti kroz učenje. Stoga, masovno obrazovanje, povećanje stepena pismenosti i uvođenje centralizovanih obrazovnih programa postaju ključni za uspostavljanje zajedničkih identitetskih shvatanja među geografski rasprostranjenom populacijom. Ponovno je važno naglasiti ne samo značaj stvaranja pismene populacije, što omogućava efikasniji prenos ideja, već i potrebu za centralizovanim obrazovnim programima koji promovišu homogene ideološke poruke.
Tokom vladavine Petrovića, državni kapaciteti bili su veoma ograničeni, pismenost je bila rijetkost, a osoba upućena u širu evropsku kulturu bila je praktično vanzemaljac. Stoga, šira nacionalna svijest nije mogla biti očekivana. Plemena su predstavljala primarni nivo društvene organizacije, lojalnost se prvenstveno iskazivala prema plemenu, dok je koncept nacionalne solidarnosti bio nepoznat. Ni religijska ni etnička pripadnost nijesu igrale važnu ulogu; svako izvan plemena smatran je autsajderom. Ovi obrasci mišljenja su zadržani u crnogorskoj usmenoj tradiciji, o kojoj su profesori književnosti Ljubomir Zuković i Svetozar Mati rekli:
„Pevači iz Crne Gore, uglavnom, nisu negovali nekakvu zajedničku crnogorsku epsku tradiciju, niti, pak, svest o zajedničkoj prošlosti i sudbini. Ta je tradicija bila, pre svega, plemenska. Hrabrost pojedinca ili plemena gotovo jednako se slavila bez obzira na to da li je ispoljena protiv Turaka ili protiv susednog plemena, pa čak i bratstva”.
Još jedan konkretniji primjer - u zbirci pjesama "Pjevanija Crnogorska i Hercegovačka" Sime Milutinovića Sarajlije koja je rezultat njegovog rada na početku 19. vijeka na prostoru Crne Gore i Hercegovine, među 170 pjesama prikupljenih od sela do sela nema jedne koja bi se mogla pridati Kosovskom ciklusu, a spominjanja same bitke su rijetka i sporedna.
Ovakvo odsustvo nacionalne ili istorijske svijesti, poglavito srpske, predstavljalo je izazov za nacional-romantičare tog doba. U romantičarskoj mašti, Crna Gora je bila viđena od strane srpskih intelektualaca, koji su često živjeli unutar Austrijskog carstva, kao bastion neokaljanog srpskog folklora, netaknut modernizacijskim procesima. Međutim, crnogorska tradicija nije nudila materijal za stvaranje koherentnog istorijskog ili nacionalnog narativa. Crnogorske pjesme su češće govorile o masakrima između Banjana i Crnogoraca zbog nekog pašnjaka, nego o nekim drevnim istorijskim događajima. U takvim situacijama, često se pribjegavalo selektivnom sjećanju u cilju izgradnje jedinstvene mitologije, ili bi se, u slučajevima poput istrage poturice, događaji jednostavno izmišljali.
Kraj prvog dijela